Geçen pazar günü The Independet gazetesinde Robert Fisk bir fotoğraf yayımladı. Türk ve Alman askerleri önlerindeki insan kemikleriyle birlikte, ve tabii gururla poz veriyor. Fotoğraf bu. Alman subay Armin Wegner’in arşivinden çıkan bu fotoğraftaki kemiklerin Ermenilere ait olduğu belirtiliyordu Fisk’in makalesinde.
Buna Habertürk’te Murat Bardakçı’dan itiraz geldi: “Ben bu fotoğraftakilerin tehcirde hayatını kaybeden Ermenilere ait olduğunu zannetmiyorum. Zira tehcir 1915 Mayısı’nın sonunda başlamıştı, resim ise o senenin yaz aylarında çekilmiş. Eğer o kafatasları Ermenilere ait ise 1915’ten en az iki sene önce yaşanan patırtılar sırasında can verenlerin mezarından çıkartılmış olmaları lazım.”
Söz konusu fotoğrafı Fisk’e veren Erivan’daki Soykırım Müzesi’nin Müdürü Hayk Demoyan’dı. Demoyan, bu fotoğrafı Ermenistan devlet arşivlerinde bulmuştu. Ermeni Soykırımı’ndan kurtulanların hikâyelerinin anlatıldığı dosyaya iliştirilmiş vaziyette. O dosyada sürgün karavanları ve Resul-ayn kampının fotoğrafları da vardı. Bu ve bunun gibi sayılamayacak kadar çok dosya o arşivlerde mevcut. Bu fotoğrafın özelliği ise Ermeni Soykırımı’nda Almanların payını ortaya çıkarması. Daha önce Alman ve Türk askerleri insan kemiklerinin önünde, hatta ellerinde kafatasları tutarak poz verdikleri iki fotoğraf daha bulunmuştu. Merzifonlu bir Ermeni çekmişti onları da. Alman subay Armin Wegner’in arşivine ait bu fotoğraf ise Alman askerlerini içeren üçüncü fotoğraf.
Hayk Demoyan’ı arayıp Bardakçı’nın itirazını sordum. Şöyle yanıtladı: “Bu fotoğrafın Ermeni tehciri döneminde çekildiğine eminiz fakat tam tarihi teyit etmek son derece zor. Çünkü Armin Wegner o dönemde bir süreliğine Türk askerleri tarafından tutuklanmıştı. Savaştan sonra salıverildiğinde başka birçok kişi ve yetkiliden Ermeni soykırımını belgeleyen fotoğraf topladı. Dolayısıyla bu fotoğrafı Wegner bizzat mı çekti, 1915’ten bir yıl önce mi, sonra mı kesin olarak bir şey söyleyemeyiz. Yalnız eğer o kemikler Ermenilere ait değilse kime ait? Türklere veya Almanlara değil herhalde!”
* * *
Demoyan’ın Almanların soykırımda nasıl bir rol aldığına dair fikrini de öğrenmek istedim: “Şu kadarını biliyorum: Toplu kıyımların Alman ordusunun bilgisi dahilinde, hatta bazen şahitliği önünde gerçekleştiğine dair birçok sözlü tarih belgesi ve Alman askerleri tarafından yazılmış anı kitabı var. Bazı kaynaklara göre Ermeni kadınlarına tecavüz ettikleri dahi söyleniyor. Fakat olayın bir de başka tarafı var. Bir İsveçli askeri ataşenin tanıklığına göre daha önce Türk ordusu tarafından onur nişanı verilmiş birçok Alman askeri Ermenilerin toplu kıyımına şahitlik ettikten sonra İstanbul’a dönmüş ve madalyalarını Savunma Bakanlığı’nın önüne fırlatmış. Benim bu konudaki duruşum net: Almanların soykırıma ne kadar suç ortaklığı ettikleri hâlâ araştırmaya muhtaç. Ama yapılanları bildikleri kesin. Almanlar bu soykırımı engelleyebilirdi. Çünkü o dönemde Almanya’nın Türk ordusu üstünde ciddi kontrolü vardı. Ermeni soykırımını yapan Osmanlı Türk devletidir ama Almanlar da bunu ideolojik olarak desteklemiştir.”
Radikal / 24.10.12
