“Asıl olanın dünyayı değiştirmek olduğunu” vurgulayan Karl Marx için işçi sınıfı bu eylemin temel dinamiğidir. Bu nedenle bu sınıfı tanıma, anlama, örgütleme ve savaştırma çabası yaşamının büyük bölümünü kaplamıştır. Marx’ın, ölümünden kısa süre önce, Fransalı komünistler için hazırladığı ‘işçi anketi’, kaleme alındığı dönemki işlevinin dışında, bugün de aynı çabayı gösterenlere pratik açısından yöntemsel bir deneyim bırakmıştır.

101 soruluk işçi anketi

1880 yılının ilkbaharında Fransız İşçi Partisi’nin programının yazımına çalışan Karl Marx, aynı yıl 20 Nisan’da çıkan Revue Socialiste dergisinin eki olarak 101 soruluk bir işçi anketi hazırlar. 25 bin nüsha olarak basılan anket tüm işçi derneklerine, devrimci gruplara, sendikalara, gazetelere ve talep eden herkese dağıtılır.

Anket çalışmasında kalabalık bir grup işçi görev alır. Dergi tarafından hazırlanan önsözde, anketi dolduran işçilerden, isimlerini de yazarak kendilerine göndermeleri istenir. Anketin sonuçlarının tasniflenip dergide makale olarak yayınlanacağı, ardından da ciltlenerek bir makale serisi için veri oluşturacağı belirtilir. Derginin 5 Temmuz 1880 tarihli sayısında, geri dönüşlerin az olduğu belirtilerek, okurların cevapları mümkün olduğunca çabuk göndermeleri istenir. 1881 yılında yayını durana kadar da bir daha dergide İşçi Anketi’ne ilişkin herhangi bir bilgi yer almaz.

4 bölüm olarak hazırlanan anketin ilk bölümünde işçilerin yaş ve cinsiyetinin belirlenmesi, işçi sayısı ve patron-işçi ilişkilerinin tespit edilmesi, işin niteliği ve çalışma koşulları üzerine sorular yer alıyor. İkinci bölümde çalışma ve dinlenme sürelerinin belirlenmesini amaçlayan sorular; üçüncü bölümde iş güvencesi, ücretler, fazla çalışma, istihdam gibi konulara ilişkin sorular; dördüncü bölümde de işçi sınıfının örgütlülüğüne ve koşulların düzeltilmesi için yürütülen mücadeleye ilişkin sorular bulunuyor.

İşçiler için çift yönlü eğitim programı

Marx’ın anketi, Fransalı komünistlerin işçi sınıfını tanımalarını amaçlamasının yanında, “işçi sınıfının kurtuluşunun ancak kendi eseri olacağı” fikrinin somut sorulara dönüştürülmesiyle, işçiler için bir eğitim programı olarak hazırlanmıştır. Anketin ön sözünde yer verilen şu ifadeler bunu anlatır:

“Giriştiğimiz bu işte şehirlerdeki ve kırsal bölgelerdeki tüm işçiler tarafından desteklenmeyi umuyoruz, zira sadece onlar katlandıkları sıkıntıları sebeplerinin bilgisiyle tam olarak tasvir edebilirler ve yine, ilahi kurtarıcılar değil sadece onlar, kapitalist sömürünün onları maruz bıraktığı sefaletin çarelerini hevesle hayata geçirebilirler.”

Marx’ın çalışmasındaki en önemli noktalardan biri budur. Anketi uygulayacak işçinin nesne olmaktan çıkıp özne haline geldiği soru yapısı sayesinde işçinin doğrudan kendi yaşamını ifade etmesi ve koşullarının düzeltilmesi için ne yapması gerektiğini düşünmesi sağlanmaktadır.

Anket iki şekilde uygulanır. İlk olarak, dergiyi satın alanlar soruları tek başına yanıtlar. Diğer yandan da önceden görev alan işçiler saptanan bölgelerdeki fabrika ve atölyelerde çalışan işçilere giderek anket çalışması yapar. Bu yöntem dahi bir eğitim faaliyetidir aynı zamanda, zira bununla “işçilerin işçileri eğitmesi, bilgilendirmesi ve örgütlemesi” hedeflenir.

Öte yandan, İngiliz monarşisinin değişen sosyal sınıf ve statülerini kavramak için benzer bir anket çalışması yaptığını belirten Marx, Fransız hükümetine ve topluma çağrı yaparak anketin neden uygulanması gerektiğini anlatır. Bu sayede anketin yaklaşan genel seçimlerde bir propaganda aracı olabileceğini düşünür.

Siyasal sınıf çalışmasını Marx’tan öğrenmek

Marx’ın anketi, bugünün siyasal sınıf faaliyetine de yöntemsel bir ışık tutmaktadır. Titiz bir çalışmayla, sınıf çalışmasının bir aracının sınıfı tanıma, sorunlarını tespit etme, “kurtuluşlarının kendi eseri olacağını” öğretme ve birbirilerini eğitme gibi çok yönlü bir işleve sahip olabileceğini göstermektedir. Aynı zamanda, üretim tekniğinden iş güvenliğine kadar, çalışma yaşamında yeri olan her konunun bir bütün halinde ele alınabileceğinin göstergesidir.

Anket çalışmasının dikkat çeken en önemli yanlarından biri ise sınıfa siyasal müdahalenin aracı olarak da tasarlanmasıdır. Zira Marx, birçok konunun yanı sıra, hükümet ve patron ilişkisine dair de sorular sormuş, sınıf ilişkileriyle birlikte bugün sıklıkla dile getirilen “devlet ve düzen gerçeğini anlatma” konusunda örnek bir çalışma sergilemiştir.

Marx’ın işçi anketi, buraya sığdırılandan çok daha fazla anlama sahiptir ve güncel açıdan detaylıca incelenmesinde fayda vardır.

Kaynak

- Marx’ın İşçi Anketi, Onur Bütün, Ayrıntı Yayınları

***

Anketin Türkiye’de yayınlanması

Marx’ın ‘İşçi Anketi’ Türkiye’de ilk kez 1970 Mart’ında, ‘Devrimci Sinema Dergisi’ alt başlıklı aylık Genç Sinema Dergisi’nin eki olarak yayınlanır. O ay 3 bin baskı yapan derginin ek yayını olarak basılan işçi anketi, dergiyi çıkaranlar tarafından Beyoğlu, Taksim, Şişli ve Osmanbey civarındaki sinema salonlarının önünde satılır. Anket, o dönem sendikaların ve siyasal güçlerin pek ilgisini çekmez.

‘İşçi Anketi’, 1996 yılında da Marx ve Engels’in yazışmalarından derlenen Seçme Yazışmalar 2 (Sol Yayınları) isimli kitapta yer alır. 1997 yılında David Riazanov’un K. Marx F. Engels Hayatı ve Eserlerine Giriş (Belge Yayınları) isimli kitabında yayınlanır. Sonrasında da Özgürlük Dünyası dergisinin 177. sayısında yayınlanır. Anket, 2006 yılında Türkçeye çevrilerek yayınlanan, T. B. Bottomore ve Maximilien Rubel’in 1955 tarihli Marx’ın Sosyolojisi adlı kitapta da yer alır.

2018 Mayıs’ında ise Onur Bütün’ün doğrudan konu üzerine hazırladığı “Marx’ın İşçi Anketi” isimli kitap Ayrıntı Yayınları tarafından basılır.