İran’da 17 Eylül’den beri devam eden gösteriler bütün şehirlerde kayda geçse de Kürdistan özel olarak gözetim altında. Öfkenin kaynağı da muhatabı da bölgeye aynı pencereden bakıyor. Ölümüyle sokakları alevlendiren 22 yaşındaki Mahsa ‘Jina’ Emini’nin Sakız ilçesinden bir Kürt olması; Farslar, Azeriler, Beluclar ve Araplar dahil farklı etnik gruplardan İranlıların “Jin, Jiyan, Azadi” (Kadın, Yaşam, Özgürlük) sloganını benimsemesi; bunların ötesinde bağımsızlık ya da özerklik talepleriyle siyasal bir hafızaya sahip olması Kürdistan’ın öne çıkmasında üç sebep.

1847’de Bedirhan Bey isyanı, 1880’de Şeyh Ubeydullah isyanı, 1918’de İsmail Sinko isyanı, 1946’da Mahabad Cumhuriyeti, 1979-1984’de özerklik isyanı tarihsel hafızayı canlı tutan birer kilometre taşı. Fakat rejim de Kürt bağını kurarak ayrılıkçı bir görüntü yerleştirmek istiyor. 
İçişleri Bakanı Ahmed Vahidi, "Bu isyan, sabıkası berbat ayrılıkçı KOMALA, İKDP ve PJAK örgütlerince tertip edilmiştir" dedi. Dışişleri Sözcüsü Nasır Kenani de olaylardan “ulusal güvenliği tehdit eden ayrılıkçı terörist grupları” sorumlu tuttu. Valiler de aynı şeyi tekrarlıyor.
Gösterilerin örgütsüz ve lidersiz olduğu, kendiliğinden tetiklendiği, kadın, genç ve çocukların öne çıktığı ve bütün bölgeleri sardığı düşünüldüğünde rejim, orantısız olarak Kürt partilere kredi çıkıyor. Bu ileri düzeyde şiddete meşruiyet kazandırmak için zemin hazırlığı olarak da görülebilir. 
Genel izlenim Irak Kürdistan’ına “ihraç edilmiş” örgütlerin kitle hareketlerinin lokomotifi olmasalar da inisiyatif geliştirme, etkinlik kazanma ve tabanı genişletme çabası içinde oldukları yönünde. 

Kürt partilerinin pozisyonları

“Jin, Jiyan, Azadi”nin Apo'cu Kürtlerin sloganı olması PKK’nin İran uzantısı Kürdistan Özgür Yaşam Partisi’ne (PJAK) hem meşruiyet hem taban kazanmak için altın bir fırsat sundu.
İran Kürdistan Demokrat Partisi (İKDP) ve İran Kürdistanı Devrimci Emekçiler Topluluğu (KOMALA/KOMELE) de şişen bu rüzgarda kanatlanmak istiyor. İsrail’den “gizli görev” almaya gönüllü Kürdistan Özgürlük Partisi’ni (PAK) de eklemek lazım. 
Kürtler Sine’nin (Senendec) merkez olduğu Kürdistan Vilayeti dışında Batı Azerbaycan, İlam ve Kirmanşah vilayetlerinde yaşıyor. Safeviler döneminde sınırları Özbeklerden korumak için göç ettirilen Kürtlerin yaşadığı Kuzey Horasan Vilayeti’nde yaşıyor. Ayrıca Kazvin, Gilan ve Loristan vilayetlerinde Kürt nüfus mevcut. 
Irak ve Suriye’de gördüğümüz “geleneksel” Kürt partileri ile PKK’nin “yeni nesil” örgütlenmeleri arasındaki rekabet bütün keskinliğiyle burada da tekrarlanıyor. 
İKDP kadroları kendilerini Mahabad Cumhuriyeti’ni kuran Kürt hareketinin mirasçısı olarak görüyor. 1945’te kurulan İKDP, 1938’den itibaren Kürdistan Özgürlükçü Örgütü olarak gizli faaliyet yürüten ve 1942’de Kürdistan Yeniden Diriliş Örgütü adını alan hareketin devamı. 
Gazi Muhammed, 1946’da Çarçıra Meydanı’nda ilan ettiği cumhuriyetin hedefini altı maddeye sığdırmıştı: Otonomi, kamuda ve eğitimde Kürtçe kullanımı, yerel meclisin teşekkülü, yöneticilerin yerel şahsiyetlerden seçilmesi, Azerbaycan halkıyla birliktelik ve tek hukuk sistemi. 
Dar bir bölgede kurulan cumhuriyet İngilizlerin denetimindeki Sakız, Sine ve Kirmanşah gibi bölgeleri kapsamıyordu. 
11 ay sonra Sovyetler çekilirken Şah’ın orduları kolayca cumhuriyeti yıktı. Cumhurbaşkanı Gazi Muhammed, Başbakan Hacı Baba Şeyh ve Savunma Bakanı Muhammed Hüseyin aynı meydanda idam edildi. İşte sarsıcı hafıza bu! 
1969’da sol ve milliyetçi kadrolarla ortaya çıkan KOMALA, İKDP’nin tekelini kırdı. 1979 devrimi Kürtler için de yeni bir fırsattı. “İran için demokrasi, Kürdistan için özerklik” diyen İKDP’nin 8 maddelik talepler listesinde Kürtçenin resmi dil olması, idari özerklik verilmesi ve güvenliğinin yerel güçlere bırakılması öne çıkıyordu. Kürt partiler kültürel hakları garantileyen teklife razı gelmeyip özerklikte ısrar etti. Buna karşın Ayetullah Humeyni, bir tarafta komünist korkusu yaşayan Kürt ağaları diğer yanda gerilla savaşından kaçmış Sünni Kürtler ve Kirmanşah’ın Şii Kürtlerini örgütleyerek Müslüman Kürt Peşmergesi’ni kurup isyanı bastırdı. KOMALA ve İKDP yeni rejim için “Şeytan partisi” ve “İslam düşmanı” idi. 
Bugün de Kürt siyasi hareketleri bağımsızlık, federatif çözüm ve demokratik-kültürel özerklik talepleriyle ayrışıyor. 
Kürtlerin isyan tarihi hiçbir zaman düz bir çizgide ilerlemedi. Mahabad yıkılırken Irak tarafına geçmiş olan Genelkurmay Başkanı Mele Mustafa Barzani, Bağdat’a karşı savaşında dava arkadaşlarını asan Şah Rıza Pehlevi’yi yanında bulmuştu. O vakit İranlı Kürtler de Şah’a karşı uzlaşmacı çizgiye geçmişti. İranlı Kürtlerin elimine edilmesinden Barzani de sorumlu tutuldu. 1975’te İran-Irak arasındaki Cezayir Anlaşması nedeniyle Tahran’ın Kürtlere desteği azalsa da hepten kesilmedi. 1979 sonrası İran’da Kürtlerin mollalar tarafından bastırılmış olması da, Irak tarafındaki Kürtlerin İran’dan himaye görmesini engellemedi. İran-Irak savaşı sırasında İranlı Kürtler Bağdat’a, Iraklı Kürtler Tahran’a bakıyordu. ABD’nin devreye girdiği 1991’den bu yana durum karmaşık bir hal alsa da Tahran’ın Küdistan’daki gölgesi kaybolmadı. 
İran’a müzakere öneren İKDP lideri Abdurrahman Kasımlo 1989’da Viyana’da Tahran’dan gelecek heyeti beklerken öldürüldü. Yerine geçen Sadık Şerefkendi 1992’de Berlin’de aynı akıbete uğradı. Hafızada devamlılık işte! 
Şerefkendi’nin halefi Mustafa Hicri parti içindeki bölünmeleri durduramadı. Halid Azizi partiden ayrılarak Kürdistan Demokrat Partisi’ni (KDP) kurdu. İki parti geçen eylülde yeniden birleşti. İsyana beş kala! 
Bugün Sine, Sakız ve Merivan gibi yerlerde aktif olan KOMALA ise soldan sağa 4-5 parçaya bölünmüş durumda. En soldaki (İbrahim Alizade) PJAK’la, en sağdaki (Abdullah Muhtedi) monarşistlerle işbirliği yapıyor. 1991’den itibaren Irak Kürdistan’ında üslenen İKDP 2016’da Devrim Muhafızları ile girdiği çatışmalarla sessizliğini bozdu. ABD’nin İran’a karşı azami baskı siyasetiyle çakışan bir askeri tırmanıştı. İKDP’nin Suudi Arabistan’a yakınlaştığı bir dönemdi. Mesud Barzani’nin devreye girmesiyle Hicri’nin “Yeniden Uyanış” hamlesi sönüverdi.

PJAK’ın ikilemi

PJAK ise 2003’teki kuruluşundan bugüne Güney Azerbaycan ve Kürdistan’ın yanı sıra Kirmanşah ve İlam vilayetlerinde de örgütlenip dinamik bir ağ kurmayı başardı. PJAK’ın Kuzey Horasan Vilayeti’nde aktif olduğu söyleniyor. 1979-1984’teki olaylarda Kirmanşah ve İlam’ın Kürtleri mezhepsel saiklerle Kürt davasına biganeydi. Ancak Şii ve Yarsan/Ehl-i Hak Kürtler arasında örgütlenmeyi başaran PJAK oldu. PJAK’ın Horasan, Gilan ve Kazvin’de de örgütlendiği belirtiliyor. PKK’nin kayıplar listesi üzerinde yapılan araştırmalara bakılırsa İran’dan örgüte katılım oranı yüzde 10 civarında. 
PKK’nin 2011’de Suriye’deki gelişmelere bağlı olarak İran’la ‘zımnen ateşkes’ yapması nedeniyle PJAK eylemsizlik dönemine geçti. Hemen öncesinde İran, PJAK kamplarını bombalamıştı. Ateşkes hali PJAK’ın İran devletine çalıştığı suçlamasına dayanak olageldi. Rakip Kürt partilerin elindeki en önemli koz bu. Bu algıyla İran’ın PKK’yi Türkiye’ye karşı kullandığı suçlaması birbirini besliyor. Ayrıca PJAK öteki Kürt partilere nefes aldırmamakla suçlanıyor, Suriye’de olduğu gibi. 
Sadece İKDP-KOMALA-PAK çizgisindeki Kürtler değil İran’ın geri kalanında da PJAK’ın ‘harici’ bir güç olduğu algısı bu hareketin önünde bir bariyer olarak duruyor. Bugün “Jin, Jiyan, Azadi” sloganının Farsça, Arapça ve Azerice olarak yankılanıyor olması bu algıyı yıkacak önemli bir fırsat olarak görülüyor. Ancak PKK’yi ateşkese iten koşullar hâlâ geçerli olduğundan PJAK da bir ikilem içinde: Bir taraftan tarihi fırsatı kaçırmak istemiyor. Ki aksi bir tavır rejime çalıştığı algısını güçlendirebilir. Beri taraftan İran’a cephe açmanın Irak ve Suriye’de de karşılığı olacağından Tahran’a da başka bir görüntü vermek zorunda. 
İran’la köprülerin yıkılıp yıkılmadığı sorusu muallakta kalsa da PJAK bir deklarasyonla kendini ortaya koydu. Milliyetçi, mezhepçi ve merkeziyetçi anlayıştan uzak durulması ve ‘öz yönetim’ esasına dayalı bir mücadele yürütülmesi çağrısı yaptı. Mezhebi paydaşlıkla Kürt ulusal davasına uzak duran Loristan, İlam ve Kirmenşan’taki Kürtleri de direnişe davet etti. Bir de PJAK tüm Kürdistani güçlerin alacağı yeni bir karara dek Mahabad Cumhuriyeti’nin bayrağını ulusal bayrak ilan etti. Bu da tartışma çıkardı; PJAK tarihsel mirası gasp etmeye kalkışmakla suçlandı.

Rojava senaryosu mu 1979’un tekrarı mı?

Konuştuğumuz Kürt kaynaklar bütün Kürt partilerin silahlı isyan dahil bütün seçeneklere göre hazırlık yaptığını söylüyor. PKK tarafında Suriye’de olduğu gibi siyasi-askeri boşluk olursa bunu dolduracak şekilde hazırlıklı olma ihtiyacından söz ediliyor. KOMALA ve İKDP’nin de İran içinde dağlık bölgelerdeki kampları aktif hale getirdiği öne sürülüyor. Ama hiçbir parti güvenlik güçleri, karakol ve valiliklere yönelik şiddet eylemleriyle kendilerinin ilişkilendirilmesini istemiyor. Bu eylemlerin potansiyel failleri olsalar da.
Kürdistan’da isyanın silahlı sürece dönüşmesi ihtimali konuşulurken İKDP lideri Mustafa Hicri Kürtlere şiddetten uzak durmaları ve gösterilerin barışçıl olarak sürdürülmesi çağrısı yaptı. 
Burada bir kaygı bir de korku var. Partiler arasında paylaşılan ortak endişe şiddetle en kolay mahkum edilecek kesimin Kürtler olması. Rejim peşinen olayları Kürt ayrılıkçılığına bağladığından bu kozu vermek ölümcül olabilir. Silahların devreye girdiği yerde bundan yararlanacak olan, şiddeti tekelinde bulunduran müesses nizamdır. Ve İran güç kullanma seçeneklerinin tamamını devreye sokmuş değil. Karşı şiddet rejime Olağanüstü Hal ilan ederek Devrim Muhafızları ve düzenli orduyu bütün ağır silahlarıyla sokaklara dökme imkanı verebilir. 
İşin korku tarafına gelince; gösterilerin kolayca sönümlenemeyeceği anlaşılınca İran’ın yaptığı ilk şey, Irak Kürdistan’ındaki kampları bombalamak oldu. Devrim Muhafızları 24 Eylül’de rejim düşmanı örgütlere yönelik operasyon başlatıldığını duyurmuş, ertesi gün kitleleri silahlandırmak üzere İran’a sızan teröristlerin yakalandığını öne sürmüş, 28 Eylül’de de Erbil’in Koye, Süleymaniye’nin Kaladize ve Kerkük’ün Pirde ilçelerinde bazı karargah ve kampları bombalamıştı. Hedefte İKDP, KOMALA ve PAK vardı. 73 balistik füze ve insansız hava araçlarının kullanıldığı saldırılarda 16 kişi öldü. Bu operasyon sırasında Kandil taraflarındaki kampların vurulmaması, rakip partilerin gözünde PJAK’ın İran’la işbirliğinin yeni bir kanıtıydı. Gerçi İran yeri gelince PJAK’a vurmazlık da etmiyor. 
Bombardımanın ötesinde Kürdistan Yönetimi temsilcileri Tahran’a çağrılarak bu örgütlerin sınırlardan uzaklaştırılıp Süleymaniye’de bir kampta toplanması istendi. “Devrim Muhafızları’nın münafık ve ayrılıkçı teröristleri uzaklaştıramaması halinde Kürdistan’a doğrudan müdahale edeceği” mesajı verildi. Bunun üzerine Barzani yönetimi himayesindeki örgütleri baskı altına aldı. İranlı partilerin silahlı çatışmalardan uzak duracaklarına dair açıklaması bunun sonucu. 
Genelkurmay Başkanı General Muhammed Bakıri 15 Ekim’de operasyonla ilgili şu açıklamayı yaptı: “Bu gruplar, Amerika ve diğer düşmanların yardımıyla Kuzey Irak’ta yuvalandılar. Ancak son yıllarda bunların merkezleri güvenliğimize karşı bir üsse dönüştü... Kürdistan yetkililerine dedik ki: İki yol var ya bunlar silah bırakır ve birer sivil örgüte dönüşür yahut Kürdistan Yönetimi bu terörist grupları bölgeden çıkartır. 3 bin silahlı militanın sınırımızın dibinde bomba yapmasına hiçbir şekilde tahammül gösterilemez. Gerekeni yaparız.”
İran bu örgütlerin askeri varlığını 3 bin olarak verse de gerçek bunun üçte birini geçmeyebilir. PJAK ayrı tabii.

Bugün Kürt partiler gerçekten de olası türbülansta boşluğu doldurabilirler mi? Rojava senaryosu ciddiye alınabilir mi? Her şeyden önce Suriye’deki gibi bir çekilme, boşluk ya da silahlı çatışma hali yok. İkincisi Kürtler bugün de yekpare değil.

İKDP, çoğu KOMALA grubu ve PAK’ın kırmızı çizgisi PJAK. Bunlar PKK’yi İran’da görmek istemiyor. İran’ın güç gösterisi ise şimdilik sınırlı. 2019’da kullandığı şiddetin daha azıyla gösterilerin sönümlenmesini bekliyor. Bunun nedeni kadınlar, gençler ve çocukların işin içinde olması. Daha fazla güç kullanımının sessiz kitleleri sokağa çekebileceği, sistemin güvenlik şemsiyesinde çatlaklara yol açabileceği ya da dışardan müdahalelerle her şeyin kontrolden çıkabileceği kaygısı var. Ancak kimsenin gözardı etmediği bir şey daha var: Sistem açısından tehlike büyürse Olağanüstü Hal ilan edip yıkıcı bir güç kullanabilir. İran henüz bu noktada değil. 

“Bijî Kürdistan’la ters düşen 'jin, jiyan, azadi”

Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi 8 Temmuz’da Sine’yi ziyaret ettiğinde “Kürdistan’ın kadın ve erkeklerinin ürettiği kültür ve sanat eserleri buranın zenginliğinin bir parçası. Bijî Kürdistan” demişti. Selefi Hasan Ruhani de 2015’te yine Sine’de sözünü “Bijî Kürdistan” diye bağlamıştı. Öfkenin muhataplarının dilinde “Bijî Kürdistan”, sokaklarda “Jin, Jiyan, Azadi”. İran’ın ezber bozan tarafı da bu. 
İran bu krizden nasıl çıkacak? Rejim yaratıcı bir esneklik sergileyebilecek mi? Yoksa körü körüne güç kullanarak Suriyelileşme senaryosuna mı sürüklenecek?

Gazete Duvar / 07.11.22