Nasıl ki Britanya üzerinde güneş batmayan imparatorluk olarak biliniyorsa, döviz piyasaları da 7 gün 24 saat kesintisiz işlem yapılan, üzerinde güneş batmayan piyasalardır. Borsası, açılış-kapanış fiyatları bulunmadığı için döviz hareketlerini izlemek de çok zordur. Döviz piyasalarındaki işlem hacmine ilişkin fikir sahibi olmak için tek güvenilir kaynak ise, "merkez bankalarının merkez bankası” kabul edilen, İsviçre Basel’deki Uluslararası Ödemeler Bankası’dır (BIS).

BIS’in her üç yılda bir tekrarladığı geniş kapsamlı anket çalışmasının sonuçları geçtiğimiz günlerde yayımlandı. Gündelik döviz işlemlerinin tam 7,5 trilyon dolara yükseldiği açıklandı. Bu yazımızda anketin bulgularını özetleyeceğiz.

Günlük işlemlerde yüzde 14 artış

Küresel döviz piyasalarında gündelik işlem hacmi 2019’da 6,6 trilyon dolar iken yüzde 14 artışla 2022’de 7,5 trilyon dolara yükseldi. Spot işlemlerde 127 milyar dolar artış görülürken, döviz swaplerinde günlük 612 milyar dolarlık bir sıçrama ortaya çıktı. 2021 yılında dünya ticaret hacminin 28,5 trilyon dolar olduğunu göz önüne alırsak, ihracatın finansmanı için 3,8 günlük döviz alım-satımı yetiyor. Yılın kalan günleri ise “döviz spekülasyonu” için rezerve ediliyor.

ABD’nin küresel hegemonyası Çin tarafından tehdit ediliyor. Piyasa ölçütlerine göre ABD’nin ulusal üretimi küresel üretimin yüzde 24’üne denk geliyor. Bu oran 1960’da yüzde 40 idi. Buna karşın dünyanın egemen rezerv parası açık ara ABD doları olmayı sürdürüyor. Tüm döviz işlemlerinin yüzde 88.5’inin bir ayağında ABD doları bulunuyor. Bu oran 2019’daki yüzde 88.3’ün bile az üzerinde. Doları ağırlığı yüzde 32.3’ten yüzde 30.5’e gerileyen avro izliyor. Japon yeni yüzde 16.7 Britanya poundu yüzde 12.9’luk payla üçüncü ve dördüncü sıradaki yerlerini koruyor. Çin yuanında ise yüzde 4.3’ten yüzde 7’ye bir sıçrama gözleniyor. Böylelikle yüzde 6.4 ağırlığa sahip Avustralya dolarını beşincilikten etmiş oluyor.

İşlemler türev piyasa ağırlıklı

Bir günde gerçekleşen 7.508 milyar dolarlık işlemin yüzde 28’i spot piyasalarda, geri kalanı türev piyasalarda yapılıyor. Diğer bir ifadeyle swap, forward, opsiyon gibi türev ürünlerin ağırlığı yüzde 70’e çıkmış durumda.

Yüzde 78’i beş merkezde

En yüksek döviz işleminin yapıldığı merkez günlük 3.755 milyar dolarla Birleşik Krallık. Ağırlığı yüzde 43.2’den yüzde 38.1’e gerilese de Londra dünyanın finans merkezi konumunu koruyor. Onu 1.912 milyar dolar ve yüzde 19.4 payla ABD izliyor. Arkalarında yüzde 9.4 payla Singapur, yüzde 7.1 ile Hong Kong ve yüzde 4.4 ile Japonya sıralanıyor. Toplam işlemlerin yüzde 78.3’ü bu 5 merkezden geçiyor. En fazla işlem hacmi yüzde 22.7 ağırlıkla, bir ayağı ABD doları bir ayağı avro döviz ticaretinde görülüyor.

Döviz işlemlerinde 27. sıraya düştü

Gelelim Türkiye’ye; ülkeler döviz sıralamasında TL’nin yeri 2013’te yüzde 1.3 payla 16’ncı, 2016’da yüzde 1.4 payla yine 16’ncı, 2019’da ise yüzde 1.1 payla 19’uncu idi. Ancak 2022’de 27’nci sıraya kadar inmesi dikkat çekiyor.

Bir günde TL ayaklı 2016’da 73 milyar dolar, 2019’da 71 milyar dolar işlem gerçekleşmiş iken, bu rakamın 2022’de 27 milyar dolara kadar düşmüş olduğu görülüyor. Toplam işlemler içerisinde de TL bacaklıların ağırlığı yüzde 1.1’den yüzde 0.4’e kadar geriliyor.

Bunun temel nedeninin Ağustos 2018’deki kur atağının ardından BDDK’nın yurtdışı bankalar ile yapılan türev işlemlerini bankaların özkaynaklarıyla sınırlaması kararı olduğu söylenebilir. Bu düzenlemeler öncesinde 10 milyar dolar civarında seyreden günlük işlem hacmi 2 milyar dolara kadar gerilemişti. 2020’nin Mayıs’ında yapılan yeni swap hamlesi ile bu piyasa iyice kurudu, 100 milyon dolar civarı bir düzeye kadar indi.

Londra ağırlıklı olarak yabancı bankalar ellerinde tuttukları TL’leri Türk bankalarına swap yoluyla borç veriyor, karşılığında döviz alıyorlardı. Ancak bu TL’ler açığa satış için de borç verilebiliyor, dövize yönelebiliyordu. BDDK işte bu bağlantıyı kesmeyi amaçladı.

TCMB Londra’nın rolüne soyundu. Bankaların özellikle döviz mevduatlarından kaynaklanan fazla fonlarını alıp, karşılığında TL vermeye başladı. Böylelikle brüt rezervlerini yüksek gösterme olanağını da yakaladı. Ancak bir para takası anlamına gelen swap işlemi ile swap hariç net rezervlerin değişmesi mümkün olmuyor. Bu işlem bankanın rezervleri açısından bir makyaj olmaktan öte gitmiyor.

2019 anketine göre 71 milyar dolarlık gündelik işlemin 5 milyar dolarının ülke içi aktörler arasında, 59 milyar doları ülke dışında (off shore), 8 milyar doları ise ülke içi ile ülke dışındaki oyuncular arasında gerçekleşiyordu. Bu rakamın Türkiye piyasalarındaki günlük 19 milyar dolar işlem hacmiyle örtüşmemesinin nedeni ülke içindeki TL dışı işlemler olmalı.

2022 anketinden TL bacaklı döviz işlemlerinin üçte ikisine denk gelen 18 milyar dolarının ülke içinde, üçte biri 9 milyar dolarının ülke dışında yapıldığı anlaşılıyor. Bu işlemlerin 24 milyar doları ABD doları, kalan 3 milyar doları ise tüm diğer döviz birimleri üzerinden bağlanıyor.

Bu istatistikler döviz işlemlerinin son üç yılda millileşmese de “yerlileştiğini” ortaya koyuyor. Sözü edilen gelişmenin ekonominin tümü açısından hayırlı olup olmadığı sorusu ise daha uzun bir tartışmayı gerektiriyor.

BirGün / 13.12.22