+Gerçek Genel Yayın Yönetmeni Ergun Babahan ve analist Fehim Taştekin #OrtaDoğu’nun bu bölümünde Kazakistan'daki son gelişmeleri değerlendirdi. Programda, Kazakistan Rusya için fırsat mı bataklık mı?, Rusya, Kazakistan krizine neden müdahil oldu?, Türkiye, Kazakistan’da kaybeden taraf mı?, Kazak isyanında Turancılar ve İslamcıların yeri ne?, İsyanda dış güçlerin parmağı var mı?, Klikler savaşı ya da halef ile selefin kavgası mı? soruları ele alındı:
* Çok temelde komplo teorilerine ya da bunun stratejik sonuçlarına geçmeden Kazakistan’da gösterilerin likit gaza yüzde 100 oranında zamlarla tetiklendiğini ve kısa sürede gelir dağılımındaki adaletsizliğe, zenginliklerin iktidar elitleri, belli başlı aileler ve oligarkların çarkını döndürmesine ve halkın fakirleşmesine karşı bir itiraza dönüştüğünü söylemek gerekiyor. Kazakistan, Türkiye’nin üç katı büyüklüğünde bir coğrafya, dünyada petrol üretiminde 12’inci, doğalgaz üretiminde 19’uncu sırada. Uranyum ve başka yeraltı zenginlikleri ile özel bir yere sahip. Nur Sultan Nazarbayev ve halefi Kasım Cömert Tokayev Rusya ve Çin arasında denge gözeten, Batı ile de iş yapan bir dış politika seyri izleyegeldi. Asya’da bir istikrar adası olarak kendinden söz ettirdi. Bu yönüyle muhalifleri de Nazarbayev’in hakkını teslim ediyor. Ne var ki her otoriter rejimde olduğu gibi burada da bir noktadan sonra yozlaşma, yolsuzluk, klikleşme, nepotizm her şeyi batırabiliyor. Halkın minneti buraya kadar.
Kazakistan nüfusunun yüzde 19-20'si Rus
* Tabii isyan çıkınca kendi gündemiyle bunun üzerinde sörf yapmak isteyenler çıkıyor. Gösterilerin yoğunlaştığı yerler Kazak milliyetçiliğinin yeşerdiği bölgeler. Bu kanattan isimler hemen gösterilere sahip çıkmaya başladı. Bunlardan biri de eski bakan ve bankacı Muhtar Ablyazov. Kiev’de gösterileri koordine etme merkezi kuracağını ilan etti. Bir kere Ukrayna’da ortaya çıkması Rusya açısından antenleri kaldıran bir durum. Bir de bu şahıs Kazakistan, İngiltere, ABD, Fransa ve Rusya’da farklı suçlamalardan yargılanmış biri. Ortada bir muhaliflere atfen talep listesi dolaşıyor. Rusçanın resmi dil olmaktan çıkarılması, Kazak dilinin yegane resmi dil olması, Avrasya Ekonomik Birliği’nden çıkılması gibi talepler sıralanıyor. 2014’de Ukrayna’da neo-Nazi aklıyla Rusların haklarına kast ederek ülkeyi bölünmeye sürükleyen senaryoyu akla getiriyor. Kazakistan nüfusunun yüzde 19-20’si Rus. Rusya’nın hassasiyet konularından biri de bu. Bir de hemen silahların kullanılması ve öldürülen güvenlik görevlilerinden birinin kafasının kesilmesi başka soru işaretlerine yol açıyor.
'Belki içeride başka bir kliğin darbe yapmasını önlemeye çalışıyor'
* Bu olaylarda iktidar klikleri arasında kavganın izi yok mudur, muhtemelen vardır. Tokayev, Nazarbayev’in gölgesinden kurtulmaya çalıştığı izlenimi verdi. Kendini güvenceye almak ve öfkeyi dindirmek için yaptığı ilk şey teknokrat karakterli hükümeti görevden almak oldu. Bu bir yatıştırma hamlesiydi. Görevden alınan Başbakan Aşkar Mamin de Nazarbayev’in adamı olarak görülüyordu. Daha kritik iki şey daha oldu: Tokayev istihbarat şefi Kerim Masimov’u görevden aldı. Masimov’un en önemli görevi muhalifleri takip etmek ve etkisiz hale getirmekti. Nazarbayev’in sır küpü ve kilit isimlerden biriydi. Togayev bunun yerine Yermek Sağımbayev’i atadı, güvendiği bir isim. İkincisi Nazarbayev, Ulusal Güvenlik Konseyi Başkanlığı’nı bıraktı ya da bırakmak zorunda kaldı. Koltuğa Tokayev oturdu. Bu da öfkeyi yatıştırmaya yönelik bir şey ama bu adımlar Tokayev’in güvenlik birimleri üzerinde kontrolünü artırmaya çalıştığını gösteriyor. Belki içerde başka bir kliğin darbe yapmasını önlemeye çalışıyor.
* Meselenin dış çerçevesine gelirsek; Tokayev güvenlik güçleri yetersiz kalınca Rusya’nın patronluğunu yaptığı Müşterek Güvenlik Anlaşması Örgütü’nü göreve çağırdı. Sonuçta NATO’daki mantıkla bu örgütün mottosu da “birimiz hepimiz, hepimiz birimiz için” şeklinde. Dördüncü madde bunu gerektiriyor. Bir de Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü 2016’da sözleşmeye üye ülkelerden birinde iç güvenlik ve istikrarın bozulması halinde yardım (müdahale) sorumluluğunu ekledi. Kazakistan misyonu ilk test olarak tarihe geçecek. Halbuki Tokayev selefinin denge politikasında yürüyor gözükse de biraz daha batıya açılmaktan yanaydı. Şimdi Rusya’nın Kazakistan’da ağırlığını artırmasına yol açacak bir seçeneğe yöneldi.
Rusya'nın Tokayev'i kurtarmak zorunda kalmasının birkaç nedeni var
* Rusya’nın çok isteyerek Kazakistan’a ortak güç gönderdiğini söylemek yanıltıcı olabilir. Tokayev Rusya’nın adamı değil ama onu kurtarmak zoruna kalmasının birkaç nedeni var:
Kuşkusuz Kazakistan’la 7500 km’lik bir sınırı var. Buradaki istikrarsızlığın en fazla etkileyeceği yer Rusya.
İkincisi Kazakistan’daki üslerinin tehlikeye atılmasını göze alamaz. Baykonur Uzay Üssü’nün yanı sıra Sarı-Şagan'daki anti balistik füze üssü var. Üçüncüsü bu ülkedeki etnik Rusların durumu. Ruslar bu gösterilerin parçası değil. Kazak milliyetçiliği ya da Turancılığın yükselişi bu nüfus aleyhine gelişiyor. Rus dış politikasında dış Ruslar önemli bir hassasiyet konusu.
Dördüncüsü Tokayev’den sonra kim iktidara gelecek sorusu Rusları yoracak bir soru. Rusların değerlendirmesi Tokayev düşerse Kazak milliyetçileri ve radikal İslamcılar iktidara yürüyecek. Bu Ruslar açısından Kazakistan’ın kaybetmek anlamına geliyor.
* Rusya istikrar sağlanır da başına bir çorap örülmezse Kazakistan’daki pozisyonunu güçlendirmiş olacaktır. Bu, Türkiye’nin zaman zaman Turancılığa kaçan siyaset açısından olumsuz bir tablo oluşturabilir. Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan gibi Tokayev de Rusya’ya biraz mesafe koyup Batı ile çalışmak isterken Putin’e sarılmak zorunda kaldı. Rusya’nın oyun kuruculuk kapasitesini artıran bir durum.
Rusya, Türk milliyetçilerini heyecanlandıran adımları sessizce izledi
* Biz 1990’dan beri Türk dünyası ile ilgili heyecan pompalayan yazılar, konuşmalar ve demeçler görüyoruz. Ama Karabağ savaşı sonrası Kafkasya’da olduğu gibi bölge ülkelerinin Rusya gerçeğinden bağımsız hareket etmediklerini görüyoruz. Bunu Türkiye’dekilerin de görmesi gerekiyor. Rusya Nazarbayev'in latin alfabesine geçilmesi ya da Türk Devletleri Teşkilatı’nın oluşumu gibi Türk milliyetçilerini heyecanlandıran adımlarını yakından izlese de Kazakistan-Rusya ilişkilerinin tabiatını dikkate alarak sessizce izledi. Fakat türbülanslar yaşandığında stratejik dengede taşları yerine oturacak hamlelerden çekinmiyor. Ukrayna ve Gürcistan’da bunu ne denli yapacağını gösterdi. Beyaz Rusya’da Lukaşenko da Batı ile iyi geçinmek ve kendi özgün ağırlığını korumak için son yıllarda Moskova’ya mesafe koymuştu. Muhaliflerin gösterileri üzerine o da Putin’e yüzünü döndü. Kırım’ın Rusya’ya olduğunu açıkladı mesela. Benzer bir istikamette benzer bir kayış Kazakistan için de sözkonusu olabilir.
Büyük turan fikri bazılarını heyecanlandırmış olabilir
* Sanırım Ankara durumun kendi aleyhine geliştiğini fark etmiş olmalı ki ilk etapta nasıl tepki vereceğini bilemedi. Sonunda Erdoğan bölge ülkelerinin liderleriyle görüşmeler yapıp Kazakistan’ın istikrarı için yardıma hazır oldukları mesajı verdi. Bu mesajdan öteye geçebilecek bir şey değil. Sonuçta Kazakistan’ın güvenlik şemsiyesi Rusya ile. Rus Milletvekili Vitaly Milon biraz da Ruslar arasındaki hissiyatı yansıtırcasına "Kazakistan'da Büyük Turan (Türk Devletleri Teşkilatı) fikri bazılarını heyecanlandırmış olabilir. Ülkedeki huzursuzluğun arkasında dış güçler var. Rusya bu duruma yardım edecek" gibi bir değerlendirme yaptı. Ankara’daki tepkisizliği ya da kararsızlığı bir de buradan bakarak yorumlamak gerekiyor.
* Kazakistan Rusya kadar Çin için de önemli. Bir Kuşak Bir Yol projesinde Kazakistan kilit konumda. Belki ABD Çin ve Rusya’yı kuşatma stratejisinin bir uzantısı olarak Orta Asya’da istikrarsızlık adalarının oluşmasını tercih edebilir. Afganistan’dan sonra Kazakistan’ın istikrarsızlaştırılması Çinlilerin hayallerinin önüne atılan mayın işlevi görebilir. Burada bu ülkelerin neye ne kadar müdahil olacağını henüz bilmiyoruz. Fakat süreç uzarsa pek çok aktör işin içine girebilir. Rusya gibi Çin de Kazakistan’ın tehlikeli sulara kapılmasına seyirci kalmak istemez.
Fehim Taştekin -Artı Gerçek / 08.01.22
