Ukrayna’nın sabık lideri Petro Poroşenko 2017’de Ankara’da ortak basın toplantısında boyutlanan ikili ilişkilere dair konuşurken Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan rüya alemine bir dalıp bir çıkıyordu. Poroşenko ev sahibini uyandırmak için masaya ‘tık tık’ vuruyordu. Diplomasinin gülümseten görüntüleri olarak arşivlendi. Halbuki iki lider bir süredir askeri iş birliğiyle ilişkilerin boyutunu değiştiriyordu. 3 yıl sonra oluşacak kâbusa dair en ufak sezgi uykuların kaçması için yeterliydi. Tabii bu rasyonel liderlik için geçerli bir önerme.
Son yıllarda iyi komşuluğun emir ve nehiylerinden uzak nice restleşmelere, tersleşmelere, kamplaşmalara girildi. Müttefiklik ve ortaklık ilişkilerinin tabiatına sığmayan yollara sapıldı. En nihayetinde dış ilişkilerde ahengi sağlayan ana omurga da kırıldı.
Erdoğan gerçeklikten koptukça sezgilerindeki yanılma payı arttı. Küçük Kaynarca Antlaşması’nda takılıp kalmış bir siyasi anlayışı, Kiev’in Kırım siyasetine ortak edip risklerin bir kısmını Türkiye’ye kaydırmak akıllıca olabilir. Ahmaklıklarıyla Kırım’ı Ruslara, Donbas’ı Rus yanlılarına kaptırdılar ama NATO’nun yetişmediği noktada Türkiye’yi kendilerine siper edebiliyorlar. Damat silahlı insansız hava aracı (SİHA) geliştirip satacak; motor lazım, dünya âleme göstermek için vitrin (savaş), içeriye de milliyetçi şerbet. Öyleyse Ukrayna ile askeri ortaklık iş görür. Ukrayna vesilesiyle ABD’ye de Türkiye’nin ne kadar mühim bir ortak olduğu hatırlatılmış olur. Avrupa’nın Rus karşıtı kanatları nezdinde de bu cengâverlik illaki karşılık bulur. Ruslarla Karadeniz’de en güvenli sayfalardan birini yakma pahasına Amerikan-İngiliz emelleri için Montrö Sözleşmesi de tartışmaya açılır. Mantık deryası!
***
Ukrayna için ‘sivri ok’ pozisyonu ve Montrö rüşveti belki Erdoğan’ın 2016’da NATO Genel Sekreteri Jens Stoltenberg'e "Karadeniz'de görünmeyişiniz Karadeniz'i adeta Rusya'nın bir gölü haline dönüştürüyor" diye verdiği akla uygun bir silsile. Ne var ki ondan sonra hatlar karıştı; Rusya’dan S-400’ler alındı. Bu NATO’ya Rus Truva Atı sokmaya kabil bir hamleydi.
Peki ya sonuç?
Ruslar diş göstermekte tereddüt etmedi. Amerikalılar da sunulan rüşvetlerin üzerine atlamadı.
Ruslar orduyu Ukrayna sınırlarına yığıp, Karadeniz’de askeri tatbikata koyulup, kısmen uçuşa yasak bölge ilan edip dosta düşmana karşı risk tablosunu iyice netleştirdi. Böylece Donbas-Kırım fatihlerine yeni değerlendirme yapma fırsatı sundu. Yaptılar da.
ABD, Boğazlar’dan Karadeniz’e iki savaş gemisini gönderme planını askıya aldı. Bir de “Türkiye Boğazlardan geçiş bildirimini yanlış anladı” diyerek dalga geçtiler.
Niye böyle? Biden yönetimi NATO’nun Avrupa kanadında aradığı yekpare duruşu bulamayacağını anladı. Malum Biden’ın Rusya’yı çevreleme stratejisinde Kuzey Akım 2 boru hattını durdurmak da var. Alman Şansölye Angela Merkel, Navalni dosyasıyla Putin’in sinirlerini zıplatsa da Rusya ile stratejik ortaklığı Amerikan çıkarları için öldürmek niyetinde değil. ABD’nin yaptırım tehditlerine karşı ‘soğuk’ bir direniş sergiliyor. “Kuzey Akım 2, Kuzey Akım 1’den, Ukrayna'dan geçen gazdan, Türkiye üzerinden gelen gazdan daha kötü değil" diyor. Soğuk Savaş zamanında bile Rusya’nın Avrupa’ya güvenli enerji temin ettiğini hatırlatıp anlaşmazlıkları çözmenin en iyi yolunun diyalog olduğunu belirtiyor. (Nükleer enerji kullanan Fransa’nın aksine Almanya nükleer ve kömür enerjisinden vazgeçtiği için doğalgaza ihtiyaç duyuyor.)
Biden’ı frene basmaya iten daha kritik faktör; Rusya ile uğraşırken Çin’i dikizlemek zorunda.
Foreign Policy’ye göre Moskova ve Pekin arasında koordineli hareket olduğuna dair somut bir bilgi olmasa da eş zamanlı olarak Rusya’nın Ukrayna sınırına, Çin’in Tayvan’a askeri güç kaydırması Biden yönetiminin planlarını zora sokuyor. Çinliler Ukrayna’daki gelişmeler için pusuya yatmış durumdalar. Oradaki askeri stratejiden çıkaracakları dersler olacaktır.
Dergiye konuşan yetkililere göre 1990’ların aynı anda iki savaş planlama konseptinden kopan Pentagon hem Tayvan hem Ukrayna’da stratejik planlama gerilimi yaşıyor. Eski Savunma Bakan Yardımcısı Elbridge Colby, ABD’nin iki cephede savaşacak askeri güce sahip olmadığını belirtip ekliyor: “İkisini birden yapamayız. Bu bizim için çok büyük sorunlar yaratabilir."
Nihayetinde Amerikan yönetiminin Rusya ve Çin’i çevreleme stratejisi Washington’ın kaçınmaya çalıştığı Moskova-Pekin ortaklığının önünü açabilir. Aralarındaki sorunlara rağmen Çin-Rusya ilişkileri büyüyor. 30 yıllığına 400 milyar dolarlık anlaşmayla Rus gazını Çin’e taşıyan boru hattı ilişkilerde istikrar ve güvene dair bir taahhüt içeriyor. Çin’in silah ithalatının yüzde 80’i Rusya’dan. S-400 ve Su-35 jetler Çin savunma envanterinde. Çin, Rus modelleri üzerinden kendi silahlarını da geliştiriyor. Rusya da Batı’nın alamadığı yüksek teknolojileri ve finansal kaynakları Çin’den temin ediyor. Bu ortaklık yer yer BM Güvenlik Konseyi’nde ABD, İngiltere ve Fransa’yı bloke eden bir paslaşmaya da dönüşüyor. 1961’den itibaren onlarca yıl süren Çin-Sovyet ayrılığını kendi küresel hegemonyasında bir avantaj saymış olan ABD, bu iki ülke arasındaki çatışma zeminini güncel dinamiklerle ıslak tutmak istiyor.
Biden aynı zamanda Karadeniz operasyonlarında öncü rolü Türkiye’ye vermekte istekli olmadığını da gösterdi. Bu gerilimli süreçte bile Biden, Erdoğan’ın aylardır beklediği telefonu açmadı. Bunun yerine Putin’i aradı. Mesaj; “ABD kontrolsüz bir gerilime sürüklenmek istemiyor” idi. Artık demiri soğutma zamanıydı. Ki Putin’in Biden’ın davetiyle dünkü İklim Zirvesi’ne katılması da tarafların başka bir boyuta geçtiklerinin göstergesiydi.
***
Bu süreçte Ruslar dönüp ilk faturayı Türkiye’ye kesti. Evvela Rus turistlerin Türkiye turları çöpe atıldı. Sıradaki tehdit Başbakan Yardımcısı Yuri Borisov’un ağzından geldi; Türkiye'nin Ukrayna'ya SİHA tedarik etmesi halinde, Ankara ile askeri ve teknik iş birliğini gözden geçireceklerini söyledi. Rusya ile ilişkiler bu noktaya gelirken Erdoğan Karadeniz-Ukrayna jestleriyle garp cephesinden istediklerini koparabildi mi, hayır.
Biden yönetimi, halefi Donald Trump’ın ötelediği S-400’le bağlantılı yaptırımlara geçit verdi. Yetmedi, S-400’ler yüzünden F-35 Müşterek Taarruz Uçağı programından Türkiye’yi çıkaran kararı tersine çevirme ümitlerini suya düşürdü.
Anadolu Ajansı’na göre Savunma Bakanlığı, Türkiye'nin F-35 programından resmen çıkarıldığına ilişkin Ankara'ya bildirimde bulundu. F-35 programı geri kalan 8 ortakla güncellenen mutabakata göre devam edecek. Türkiye F-35’in 1005 parçasını üretiyordu. Hesapta Türkiye ilk etapta 100 adet F-35A alacaktı. 2018’de mülkiyeti Türkiye’ye verilmiş 6 uçak transfer edilmedi. Uçaklar 2020’de ABD Hava Kuvvetleri’ne verildi. ABD, Aralık 2020 itibarıyla Türkiye’nin ürettiği parçaların tamamı için yeni tedarikçiler buldu. 2.5 milyar dolara alınan S-400’ler çöp, F-35 projesi hezimet. ABD’ye karşı Rus kartı, Rusya’ya karşı Amerikan kartı; ikisi de ıskarta.
Dr. Can Kasapoğlu’nun tespitiyle; “Türkiye için F-35, sadece bir savaş uçağı değil, Türk savunma eko-sisteminin yüz milyonlarca dolarlık bir portföye sahip olduğu, binlerce kişiye istihdam oluşturan bir proje idi… F-35 programından dışlanılması, Türkiye için ciddi bir kayıptır.”
Amerikan yönetiminin stratejik değerlendirmesinde Türkiye’nin yerine dair öngörüler güncelliğini çoktan yitirmiş verilere dayanıyor ve haliyle abartılı sonuçlara götürebiliyor.
***
Demeçler hala çok tehditkâr ama pek çok gözlemciye göre artık savaşa sürüklenme tehlikesi geçti. NATO’nun Ukrayna için toprağı ateşe vermeyeceğini gören Ukrayna lideri Volodimir Zelenski, Putin’e “Donbas’a gel konuşalım” teklifinde bulundu. Putin de dün Zelenski’nin Ukrayna’nın iç sorunlarını çözmek için Donbas’a gidip ayrılıkçı yönetimle konuşabileceğini ama mesele Rusya-Ukrayna ilişkileri ise kendisini Moskova’da beklediğini söyledi. Bu arada Ukrayna sınırlarındaki Rus güçlerinin 1 Mayıs’a kadar kışlalarına dönecekleri duyuruldu.
Fakat sorunlar çözülmüş değil ve NATO kampı yeni soğuk savaş modunda Rusya’yı sıkboğaz etmekte kararlı. ABD Senatosu Dış İlişkiler Komitesi, Ukrayna'ya yılda 300 milyon dolar askeri yardım tasarısını kabul etti. NATO gemileri Karadeniz’e girip çıkmaya devam edecek. Amerikalılar vazgeçti ama İngilizler donanma gemisi gönderiyor. İngilizler Amerikan dişiyle Rusya’yı ısırmaya can atıyor. DefenderEurope-2021 askeri tatbikatı da kas gücü gösterisi olarak icra edilecek. Ukrayna gerilimine paralel Rusya’ya karşı şimdilik ABD, Çekya ve Slovakya’yı içine alan diplomatik savaş dallanıp budaklanıyor. Ukrayna’dan da ülkenin NATO’ya alınması, hiç olmazsa Patriot konuşlandırılması ve yaptırımların genişletilip Rusya’nın SWIFT’ten atılması gibi çağrılar gelmeye devam eğiyor. Putin de salı günü Federal Meclis’teki konuşmasında yeterince tehditkârdı. Uluslararası toplumla iyi ilişkiler kurma niyetini kayıtsızlık ve zayıflık olarak algılayanları uyardı: "Rusya'ya karşı herhangi bir kışkırtıcı eylem düzenleyenler, uzun süredir hiçbir şeyden pişman olmadıkları kadar pişman olacaklar."
Bağlarsak, şimdilik sürecin sıcak savaş senaryolarından soğuk savaşa doğru çark ettiği söylenebilir. Politico gazetesinin de belirttiği üzere, ABD yönetimi askeri alanda Rusya'yı provoke edecek adımlar konusunda isteksiz. Bu sonuç aynı zamanda NATO’nun tam güç Ukrayna’ya kalkan olacağını zannedip de Kiev için Don Kişot kesilenlerin Karadeniz’in ayazında kaldığına dair buzlu bir resimdir.
Gazete Duvar / 23.04.21
