Bilim ve Aydınlanma Akademisi Çin Halk Cumhuriyeti’nde başlayan viral salgınla ilgili olarak 29 Ocak 2020 tarihinde “Yeni Koronavirüs (2019-nCoV) Salgını” başlığında bir ön rapor yayınlamıştı. Şimdi ise konuyla ilgili güncellemeleri içeren ilkinin devamı niteliğinde ikinci bir rapor yayımlıyoruz.
Yeni evrimleşen ve salgın halinde yayılan yeni koronavirüsün geçen bir hafta içinde hastaların yalıtılması ve yolculuklarının engellenmesi sayesinde büyük ölçüde Çin içinde tutulduğu fark ediliyor. Öte yandan halk sağlığı önlemleri zayıf olan Afrika ülkeleri gibi yoksul ülkelere sıçramasından endişe ediliyor.
Bu salgının ortaya çıkışı bir yandan da ABD ve Çin arasında süren emperyalist hegemonya rekabetinin en gergin olduğu döneme denk geldi. Yeni salgının bir biyolojik silah olduğuna ilişkin hiçbir kanıt bulunamadı, ancak hem emperyalist rekabetin aldığı boyutu etkilemesi, hem de Çin’in dünya üretiminde ve büyümesindeki önemli rolü nedeniyle ekonomik, siyasi sonuçları olacağı düşünülüyor.
Bu ikinci raporda salgına ilişkin bilgilerin güncellenmesi dışında, ilaç ve aşı geliştirme çalışmaları ele alınıyor, ilaç ve aşı üreten tekellerin rolü sorgulanıyor. Çin’deki yeni salgın halk sağlığı açısından değerlendiriliyor.
Bilim ve Aydınlanma Akademisi yeni koronavirüs salgını sürecine ilişkin önemli gelişmeler olduğu takdirde raporlarını bu konuda güncellemeye devam edecektir.
Yeni koronavirüs salgınında son durum
Devam eden yeni koronavirüs salgınıyla ilgili Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) 31 Ocak 2020 tarihinde uluslararası kamu sağlığı acil durumu ilan etti. DSÖ yetkilileri, 4 Şubat 2020 tarihinde yaptıkları açıklamada ise çoklu odak noktaları olan hastalığın küresel bir salgın olmadığını bildirdiler. 7 Şubat 2020 itibarıyla 31494 kişide koronavirüs tespit edildi.Yeni koronavirüs enfeksiyonuna bağlı gerçekleşen 638 ölümün 637’si Çin Halk Cumhuriyeti'nde meydana geldi, bir kişi Filipinler'de hayatını kaybetti. 30 Aralık 2019 tarihinde salgına dair ilk uyarıları paylaşan ve bu nedenle hakkında soruşturma yürütülenDr. Li Wenliang'ın yeni koronavirüse bağlı ölümü ise 7 Şubat 2020 tarihinde Wuhan Merkez Hastanesi yetkililerince açıklandı. Çin dışında 27 ülkede daha saptanan yeni koronavirüs enfeksiyonunun mortalite hızı % 2,1, yayılma hızı % 1,5-3,5 arasında seyrediyor. Hastalığın inkübasyon periyodu, iki hafta kadar semptomsuz vaka görülebildiğinden 2- 14 gün olarak kabul ediliyor.
Yeni koronavirüsle ilgili genetik ve moleküler çalışmalar
2019-nCoV virüsü ortaya çıktığı günden itibaren genetik ve moleküler çalışmalar da hızla başladı. Ocak ayı başında ilk 2019-nCoV genomu dizilenerek kamuya açık veritabanlarına yüklendi. An itibariyle farklı ülkelerdeki onlarca hastadan izole edilen virüsün genetik verisi veritabanlarında erişime açık halde bulunuyor. Bununla beraber, dünya çapında birçok laboratuar kültüre alınmış olan virüsü paylaşarak, aşı ve tedavi çalışmalarını yürütüyor.
Şu ana kadar yapılan çalışmalar, 2019-nCoV’un insan hücresine bağlandığı reseptörün SARS virüsüyle aynı olduğunu gösterdi. Ayrıca, şimdiye kadar genetik verisi elde edilmiş olan 2019-nCoV virüslerinin birbirleriyle %99’dan fazla benzerlik gösterdiği ve virüsün yarasa kaynaklı olduğu anlaşıldı. Virüsün evrimsel sürecinin sağlıklı bir biçimde izlenebilmesi için daha fazla veriye ihtiyaç bulunuyor.
Genomu RNA olan koronavirüsler, diğer tüm RNA virüsleri gibi, RNA polimeraz enziminin hata düzeltme yetisinden yoksun olması sebebiyle hızlı genetik değişim göstermeye meyillidirler. Fakat bu tarz ani genetik değişimlerin birçoğu evrimsel süreçte elenirken, bazı mutasyonlar virüsün bir konak organizmadan diğerine (hayvandan insana) geçişi sırasında avantaj sağlamaktadır. Virüsün insandan insana bulaşı sırasında gerçekleşecek konak adaptasyonunda da bir takım mutasyonların ortaya çıkması mümkündür. Dolayısıyla, virüs genomunun salgın sırasında yakın takibi, alınacak önlemler ve uygulanacak tedavi açısından oldukça önemlidir. Örneğin, tüm bu değişimlerin genomun hangi bölgesinde olduğu, virüsün hücreye girişi ve replikasyonu açısından önem arz edecektir. Diğer taraftan, konaklar arası veya bireyler arası adaptasyon sırasında virüsün korunmuş bölgeleri, virüs replikasyon mekanizmasını durdurmaya yönelik etkin antivirallerin geliştirilebilmesinde önemli olacaktır. Henüz ilaç çalışmaları başlangıç aşamasında olsa da araştırıcılar SARS’a ve MERS'e yönelik geliştirilmiş ilaçların, bu yeni virüs için de test edilmesi gerektiğini savunuyorlar.
Kültüre alınmış gerçek virüs ile yapılan çalışmalar sürüyor. Bu çalışmalarla, özellikle virüsün vücut dışında ne kadar süre aktivitesini koruyabildiğinin anlaşılması bekleniyor. Bununla beraber, önce hücre kültürlerinde daha sonra hayvan deneyleriyle potansiyel ilaçların test edilmesi öngörülüyor.
Yeni koronavirüs salgınında tedavi denemeleri, ilaç ve aşı çalışmaları
Yeni koronavirüs salgını dünya çapında devam ederken, özellikle DSÖ'nün 31 Ocak 2020 tarihinde uluslararası kamu sağlığı acil durumu ilan etmesinin ardından ilaç ve biyoteknoloji şirketleri kamu kurumlarıyla iletişime geçerek ilaç ve aşı üretimi konusunda işbirliğine başladılar. Aşı çalışmalarında en iyi ihtimalle aylarla ifade edilen süreçlere ihtiyaç olduğundan, ilk aşamada öncelik antiviral ilaç çalışmalarına veriliyor. Bu çalışmalar kapsamında daha önce SARS ve MERS tedavisi ile İnfluenza ve HIV ile mücadelede kullanılan antiviral ilaçların yeni koronavirüse etkileri test ediliyor.
Koronavirüse bağlı hastalıkların tedavisinde kullanılacak ilaç geliştirme çalışmaları özellikle 2012 yılında ortaya çıkan MERS koronavirüsü üzerinde devam ediyordu. Henüz onaylanmamış etken maddelerin yeni koronavirüsün tedavisinde denendiği ve klinik çalışmaların yeni koronavirüsle enfekte hastalar üzerinde yapılacak denemelerle hızlandırılacağı bildiriliyor.
Tedavi çalışmalarında son bulgular
Şubat ayı itibariyle yapılan açıklamalar ve sunulan raporlara göre, bazı etken maddelerin tek başına ya da birlikte kullanımı ile tedavide olumlu sonuçlar görüldüğü bildiriliyor.
Oseltamivir, ritonavir ve lopinovir
Tedavi uygulamalarından biri, daha önce MERS koronavirüsüne ve influenza virüsüne karşı kullanılan bir grip ilacı olan oseltamivir ve AIDS tedavisinde kullanılan lopinavir ve ritonavir ilaçlarının birlikte uygulanması. Tayland'daki Rajavithi Hastanesi'nden doktorlar, 29 Ocak tarihinde hastaneye yatan 71 yaşındaki bir kadın hastaya uygulanan tedavi sonrasında 48 saat içinde olumlu sonuçlar alındığını bildirdiler.
Remdesivir
Tedavide olumlu sonuçlar alınan bir diğer ilaç ise remdesivir olarak açıklandı. 31 Ocak 2020 tarihinde yayımlanan vaka sunumuna göre, ABD'de 35 yaşındaki bir erkek hastaya uygulanan remdesivir sonucunda pnömoni semptomlarında bir gün içinde azalma gözlemlendiği belirtildi.Ebola virüsü tedavisi için geliştirilen ve daha sonra MERS koronavirüsünün de aralarında bulunduğu farklı virüsler üzerinde etkili olduğu belirlenen ilacın henüz klinik araştırmaları tamamlanmamış durumda.
Tedavi için önerilen ilaçlar hangi şirketler tarafından üretiliyor?
Yeni koronavirüse karşı ilaç ve aşı geliştirme çalışmalarında öne çıkan özel şirketlerin kamu kurum ve kuruluşlarıyla anlaşmalar yaptıkları görülüyor.
İlaçlardan oseltamivir Roche Holding AG ve Chugai Pharmaceutical Co. tarafından Tamiflu markasıyla satışa sunulan bir grip ilacı. 1996 yılında geliştirme ve pazarlama hakları Roche tarafından Gilead firmasından alınanTamiflu, özellikle 2005 yılındaki küresel kuş gribi salgınındaki kullanımıyla gündeme gelmişti. ABD'de Tamiflu üretimi için milyar dolarlık bütçelerin kongreye sunulmasının ardından, dönemin Savunma Bakanı Donald Rumsfeld'in Gliead Science'ın eski yönetim kurulu başkanı olması nedeniyle çıkar çatışması gündeme gelmişti.
Ritonavir ve lopinovir ise AIDS tedavisinde HIV'e karşı kullanılan antiviral ilaçlar arasında. Her ikisi de AbbVie Inc. şirketi tarafından üretiliyor ve ikisinin kombinasyon halinde bulunduğu ilaç Aluvia ve Kaletra marka isimleriyle satılıyor. Çin'deki sağlık yetkililerinin bu ilacı virüsün tedavisinde potansiyel olarak etkili bir ilaç olarak önermesinin ardından, AbbVie Inc. 27 Ocak 2020 tarihinde 2 milyon dolar değerinde ilacı Çin hükümetine bağışladığını açıkladı. İlacın 2019-nCoV'a karşı etkisinin Çin'deki klinik çalışmalarla test edileceği bildiriliyor.
Aluvia markalı ilacın jeneriğini üreten Hindistan şirketi Cipla da ilacın yeni koronavirüs tedavisi için yeniden tasarlanacağını açıkladı.
Remdesivir etken maddesi ise Gliead Science Inc. tarafından üretilen bir antiviral ilaç.Gliead Science Inc.'in 31 Ocak 2020'de yaptığı açıklamada Çin Hükümeti ile yapılan anlaşma uyarınca, onaylanmış tedavilerden sonuç alınmayan az sayıda koronavirüs teşhisi konan hastanın acil tedavisi için remdesivir sağlandığı belirtiliyor. Gliead Science Inc. aynı zamanda Çinli yetkililerle yeni koronavirüsle enfekte hastalarda remdesivir için klinik çalışma yürütme anlaşmasını resmileştirdiklerini açıkladı. İlacın Faz 3 çalışmaları Wuhan'da Çin-Japon Dostluk Hastanesi'nden bir ekip tarafından yürütülecek.
Bu açıklamanın ardından şirketin hisselerinin yükseldiği görülüyor.
Yeni koronavirüs tedavisinde Küba-Çin işbirliği
Çin'de yeni koronavirüs tedavisinde kullanılan ilaçlardan İnterferon alfa 2B (INFrec) Küba'ya ait bir antiviral ilaç. Çin Ulusal Sağlık Komisyonu tarafından solunum yolları hastalığını tedavi etme potansiyeli nedeniyle seçilen 30 ilaçtan biri olan INFrec, 25 Ocak 2020 tarihinden itibaren Küba-Çin işbirliği kapsamında 2000 yılında kurulan biyoteknoloji girişimi ChangHeber bünyesinde üretiliyor. Kamusal olarak finanse edilen ve yönetilen Küba biyoteknoloji sektörünün ürünleri, daha önce sunulan örneklerden bu yönüyle ayrılıyor.
Aşı çalışmaları
DSÖ'nün bildirdiğine göre yeni koronavirüse özgü aşı çalışmaları başladı; ancak yakın vadede aşı üretilmesi beklenmiyor. Fransa'da bulunan Pasteur Enstitüsü de yaptığı açıklamayla aşı üretiminin en iyi ihtimalle 20 ayda sonuçlanabileceğini bildirdi.
Salgının ilk çıktığı haftalarda büyük aşı tekellerinin devreye girmediği görülüyor. Aşı çalışmalarıyla ilgili ilk açıklamalar Johnson&Johson (aşı sektöründe payı küçük), Moderna, Novavax, Inovio gibi ilaç şirketlerinden gelmişti. Salgının yayılması, hastalanan ve ölen insan sayısının artması ve DSÖ'nün yaptığı acil durum ilanı aşı sektöründeki dört büyük şirketten biri olan GlaxoSmithKline'ın (GSK) çalışmalara başlamasıyla sonuçlandı.
İlaç şirketi GSK ve kamu-özel ortaklığı olan Salgına Hazırlık İnovasyonları Koalisyonu (Coalition for the Epidemic Preparedness Innovations-CEPI) arasında yapılan 3 Şubat 2020 tarihli anlaşma ile GSK aşıların hızlı gelişimini desteklemek için adjuvan (aşının oluşturacağı bağışıklık sistemi yanıtını güçlendirecek yardımcı maddeler) teknolojisini sunacak. GSK CEPI'yle anlaşmalı olan Avustralya'daki Queensland Üniversitesi'yle birlikte yeni virüs üzerine çalışacak. CEPI 2017'de Davos'ta Norveç ve Hindistan hükümetleri ile Bill&Melinda Gates Vakfı, Wellcome Trust ve Dünya Ekonomik Forumu tarafından kurulan ve gelecekteki salgınları önlemek için aşı üretimini amaçlayan bir kuruluş ve Oslo, Londra ve Washington'da merkezleri bulunuyor.
Johnson&Johnson firması da geçen hafta koronavirüs aşısı geliştirmek üzere çalışmalara başladığını duyurdu. Çin Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi'ne laboratuvar araştırmaları için cihazlar gönderdiğini açıkladı. Ayrıca HIV ilacı olan Prezcobix (darunavir/cobicistat) Şangay Halk Sağlığı Klinik Merkezi ve Wuhan Üniversitesi Zhongnan Hastanesi'ne araştırmalarda kullanılmak üzere bağışlandı.
Antiviral ilaç sektöründeki ilk 10 şirket
Tedavi uygulamaları, ilaç denemeleri ve aşı üretimi çalışmalarında bahsi geçen şirketlerin antiviral ilaç sektöründe ilk sıralarda yer aldığı görülüyor.
Grafik 1: Küresel antiviral gelirleri açısından ilk 10 ilaç şirketi: 2017 ve tahmini 2024 gelirleri-milyon dolar. (Kaynak: Grafik Statista - The Statistics Portal sitesinden alınmıştır.)
2024 tahminlerine bakıldığında Gliead'ın liderliğini koruyacak olsa da, gelirinin düşeceği ve bu payın GSK ve AbbVie tarafından paylaşılacağı öngörülüyor. Önde gelen bu ilaç şirketleri açısından yeni bir salgına müdahale/mücadele konusunun nasıl bir rekabet konusu olduğu açık. Hem ilaç üretiminde, hem de aşı geliştirme çalışmalarında atılacak adımları belirleyen ise şirketlerin sözkonusu hastalığı/salgını yatırım yapmaya uygun görüp görmemeleri. Yeni koronavirüse özgü aşı çalışmalarına başlayan GSK listede ikinci sırada, tedavide olumlu sonuçlar veren ilaçlarıyla öne çıkan bir diğer şirket AbbVie ise üçüncü sırada yer alıyor.
İlaç ve aşıların araştırma-geliştirme faaliyetlerinde kamu ve özel sektörün payları
AR-GE faaliyetlerinde tüm dünyada özel sektörün payı daha yüksek, ancak araştırmaların farklı aşamalarında bu oranlar değişiyor. Temel bilim çalışmaları ve erken faz çalışmaları asıl olarak kamu kaynaklarıyla destekleniyor. Bu destekler bütçeden ödenek ayrılması, araştırma fonları, kamuya ait araştırma kurumları ve yüksek öğretim kurumlarına ayrılan fonlar ile sağlanıyor. Kamu kaynaklarıyla ortaya çıkan bilginin ürüne dönüşmesi aşamasında ise özel sektör devreye giriyor. İlaç üretimi ve pazarlama onayı için gereken uzun süreli klinik çalışmalara özel sektör tarafından yatırım yapılıyor. Şirketlere sağlanan sübvansiyonlar ve vergi indirimlerini de kamudan ayrılan pay olarak görmek gerekiyor.
Grafik 2: İlaç araştırma-geliştirme faaliyetlerine ayrılan özel sektör harcamaları ve devlet bütçeleri. (Kaynak: Grafikler OECD tarafından hazırlanan Health at a Glance 2017 raporundan alınmıştır.)
Örneğin birçok başlıca ilaç tekelinin menşe ülkesi olan ABD'de temel çalışmaların yarıdan fazlası kamu kaynaklarıyla desteklenirken yeni etken maddelerin keşif çalışmalarında özel sektör %58 gibi bir orana sahip. Üretim/kontrol aşamalarında ise özel sektörün payının %80'nin üzerine çıktığı görülüyor.
Yeni ilaçların AR-GE faaliyetlerinde pazar fırsatlarının halk sağlığının önüne geçtiği DSÖ tarafından da bildiriliyor. 2004 yılında yayımlanan rapora göre; AR-GE harcamalarının sadece %10'u küresel hastalık yükünün %90'ını oluşturan sağlık sorunlarına ayrılıyor. Özellikle ihmal edilen hastalıkların tedavisindeki kâr oranları özel sektörü yatırım yapmaktan alıkoyuyor. DSÖ'nün 2011 raporu, özel sektörün bu alandaki yatırımlarının arttığını ancak hala toplam araştırma faaliyetleri içinde küçük bir paya sahip olduğunu gösteriyor.
Sonuç
Salgın hastalıklar, ilaç ve aşı üretimi alanında yapılan araştırma-geliştirme (AR-GE) faaliyetlerinin merkezi planlama kapsamında yürütülmesinin yaşamsal önemde olduğunu gösteren durumlardır. Geçmiş verileri, mevcut durumu ve olası gelecek senaryolarını içeren epidemiyoloji çalışmaları üzerine inşa edilecek araştırmaların koordinasyon içinde ve tek merkezden yürütülmesi gerekir.
Yeni koronavirüs salgınıyla mücadelede özel sektörün ilaç, biyolojik ürün ve tıbbi teçhizat gibi destekler sunduğu görülüyor. Söz konusu bağışlar ilaç ve aşı şirketlerinin geleceğe yönelik yatırımları olarak kabul edilebilir. Kamu kurumlarıyla yapılan anlaşmalara bakıldığında, öncelikle aday ilaçların hastalar üzerinde denenmesiyle klinik araştırma süreçlerinin kısalacağı ve bu sayede şirketlerin kazanç sağlayacağı anlaşılıyor. Klinik araştırmalar ilaç şirketlerinin en büyük gider kalemlerinden birini oluşturuyor. DSÖ, maliyetleri düşürmek amacıyla önemli sayıda klinik araştırmanın ABD ve Avrupa'dan farklı bölgelere kaydığını bildiriyor. Halk sağlığının piyasa koşullarına terk edildiği durumda, araştırmaların olumlu sonuçlanması da elde edilecek yüksek kâr oranları, pazar payında artış, hisselerde yükseliş ile birlikte değerlendiriliyor.
Çin emek gücünün ucuzlatılmasına dayalı, Çin kentlerini çok kısa süre içinde aşırı derecede kalabalıklaştıran politikalar bu tür bulaşıcı hastalıkların ortaya çıkması ve yaygınlaşması bakımından çok uygun bir ortam yaratmaktadır. Salgınlarda ilk önlem birincil korumadır. Bu ise yaşam koşullarının sağlıklı hale getirilmesini, kent ve kır yaşamının sağlıklı yaşama uygun tarzda düzenlenmesini gerektirir. Çin'deki son salgın bu önlemlerin ne denli yaşamsal olduğunu gösteren olumsuz bir örnek olmuştur.
Salgın hastalıklarla mücadelenin en önemli boyutu koruyucu sağlık hizmetleridir. Söz konusu hizmetlerden tüm insanların faydalanabilmesi ise toplumsal eşitsizliklerin ortadan kaldırılmasıyla, sağlık hizmetlerinin kamusal olarak sunulmasıyla sağlanabilir. Bu temel ihtiyaç salgınlar ortaya çıktıktan sonra uygulanacak kontrol ve tedavi yöntemleri için de geçerlidir. Bir salgına ait verilerin, bilimsel araştırma sonuçlarının, ilaç ve aşı üretimine yönelik teknolojik donanımın merkezi bir planlama dahilinde değerlendirilmesi ve gerekli müdahalelerin yapılması ancak bu süreçlerin kamu tarafından yürütülmesi ile sağlanabilir. Toplum sağlığı, ilaç şirketlerinin kâr tahminlerine bağlı olarak yaptıkları bağışlara mahkum olmamalıdır.
Kaynaklar
AbbVie (2020), AbbVie Statement on Coronavirus and lopinavir/ritonavir, 27 Ocak 2020, https://news.abbvie.com/news/media-statements/abbvie-statement-on-coronavirus-and-lopinavirritonavir.htm
Ahmed SF, Quadeer AA ve McKay MR. (2020), Preliminary identification of potential vaccine targets for 2019-nCoV based on SARS-CoV immunological studies, bioRxiv, DOI: 10.1101/2020.02.03.933226
Ceraolo C ve Giorgi FM. (2020), Genomic variance of the 2019-nCoV coronavirus, bioRxiv, DOI: 10.1101/2020.02.02.931162
Chakravarthy et al. (2016), Public- and private-sector contributions to the research and development of the most transformational drugs in the past 25 years: from theory to therapy. Ther Innov Regul Sci, 50, 759-68, DOI:10.1177/2168479016648730
Cohen (2020), Can an anti-HIV combination or other existing drugs outwit the new coronavirus?, Science, DOI:10.1126/science.abb0659
Elsevier (2020), Novel Coronavirus Information Center, https://www.elsevier.com/connect/coronavirus-information-center
Gliead Sciences (2020), Gilead Sciences Statement on the Company’s Ongoing Response to the 2019 Novel Coronavirus (2019-nCoV), 30 Ocak, 2020, https://www.gilead.com/news-and-press/company-statements/gilead-sciences-statement-on-the-company-ongoing-response-to-the-2019-new-coronavirus
GlaxoSmithKline (2020), CEPI and GSK announce collaboration to strengthen the global effort to develop a vaccine for the 2019-nCoV virus, 3 Şubat 2020, https://www.gsk.com/en-gb/media/press-releases/cepi-and-gsk-announce-collaboration-to-strengthen-the-global-effort-to-develop-a-vaccine-for-the-2019-ncov-virus/
Holshue ve ark. (2020), First Case of 2019 Novel Coronavirus in the United States, The New England Journal of Medicine, DOI: 10.1056/NEJMoa2001191
Hui ve ark. (2020), The continuing 2019-nCoV epidemic threat of novel coronaviruses to global health — The latest 2019 novel coronavirus outbreak in Wuhan, China, International Journal of Infectious Diseases, 91, 264-266, DOI: 10.1016/j.ijid.2020.01.009
John Hopkins (CSSE), 2020, Wuhan Coronavirus (2019-nCoV) Global Cases, https://gisanddata.maps.arcgis.com/apps/opsdashboard/index.html#/85320e2ea5424dfaaa75ae62e5c06e61
OECD (2017), Research and development in the pharmaceutical sector, Health at a Glance 2017, DOI:10.1787/health_glance-2017-72-en
Reuters (2020), Pasteur Institute eyes coronavirus vaccine in 2021, 31 Ocak 2020, http://news.trust.org//item/20200131154212-g7rvw/
Sheahan ve ark. (2020), Comparative therapeutic efficacy of remdesivir and combination lopinavir, ritonavir, and interferon beta against MERS-CoV, Nature Communications, DOI:10.1038/s41467-019-13940-6
Statista (2018), Top 10 pharmaceutical companies based on global anti-viral revenue in 2017 and 2024(in million U.S. dollars), Statista - The Statistics Portal, https://www.statista.com/statistics/314573/leading-global-pharmaceutical-companies-by-anti-viral-revenue/
TeleSUR (2020), Chinese doctors are using Cuban antivirals against Coronavirus, 6 Şubat 2020, https://www.telesurenglish.net/news/cuban-antiviral-used-against-coronavirus-in-china-20200206-0005.html
WHO (2004), The World Medicines Situation,https://apps.who.int/medicinedocs/en/d/Js6160e/
WHO (2011), The World Medicines Situation 2011, http://www.who.int/medicines/areas/policy/world_medicines_situation/en/
Worldometer (2020), Wuhan Coronavirus Outbreak, https://www.worldometers.info/coronavirus/
Zhou Pve ark. (2020), Discovery of a novel coronavirus associated with the recent pneumonia outbreak in humans and its potential bat origin, bioRxiv, DOI: 10.1101/2020.01.22.914952
8 Şubat 2020
Bilim ve Aydınlanma Akademisi
Toplum Sağlığını Koruma ve Geliştirme Bilim Alanı
Biyolojik Hareket ve Evrim Bilim Alanı
