Arsenik, bir dizi zehirli bileşik oluşturan metaloid bir elementtir. Yerkabuğu boyunca yaygın olarak dağılmıştır ve doğal veya insan faaliyetleri yoluyla atmosfere ve suya salınabilir. Dünya Sağlık Örgütü, arseniği halk sağlığı açısından endişe yaratan en tehlikeli 10 kimyasal arasında sınıflandırmaktadır(1).
Arseniğin olumsuz etkileri tarih boyunca bilinmektedir. Arsenik kelimesi, güçlü anlamına gelen Yunanca arsenikon kelimesinden türetilmiştir. M.Ö. 2000 gibi erken bir tarihte, ‘arsenik’ zehirle eşanlamlı olarak kullanılmıştır. Arsenik, kokusuz ve neredeyse tatsız, şeker benzeri bir görünüme sahip olduğu, yavaş ve acılı bir ölüme neden olacağı ve vücutta tespit edilmesi zor olduğu için ‘mükemmel zehir’ olarak kabul edilmiştir.
Çözünür inorganik arsenik, oldukça zehirlidir. Uzun süre inorganik arsenik alımı kronik arsenik zehirlenmesine yol açabilir. Maruz kalma düzeyine bağlı olarak gelişmesi yıllar alabilen etkiler arasında cilt lezyonları, periferik nöropati, gastrointestinal semptomlar, diyabet, kardiyovasküler hastalıklar, gelişimsel toksisite, cilt ve iç organ kanserleri yer alır. İnorganik arsenik bileşikleri, Dünya Sağlık Örgütü Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı tarafından insanlar için kanserojen (Grup 1) olarak sınıflandırılmıştır.
İnsanların yüksek düzeylerde inorganik arseniğe maruz kalması, temel olarak yüksek seviyelerde inorganik arsenik içeren yeraltı sularının, bu suyla hazırlanan gıdaların ve yüksek arsenikli su kaynaklarıyla sulanan gıda mahsullerinin tüketimi yoluyla gerçekleşir. Bir tahmine göre, yalnızca Bangladeş'te yılda yaklaşık 43.000 ölüm, kronik arsenik maruziyetine bağlanmaktadır(2).
Su ve gıda ile uzun süreli arseniğe maruz kalınması kronik arsenik zehirlenmesine yol açabilir. Deri lezyonları ve deri kanseri bu zehirlenmenin en tipik özelliklerini oluşturmaktadır. Uzun süreli etkilenmelerde ilk belirtiler genellikle deride renk değişiklikleri biçiminde görülür. Avuç içi ve ayak tabanlarında sert yama tarzında renk değişikliği dikkati çeker, bu belirti deri kanserinin ön belirtisi olabilir. Arsenik deri kanseri yanında mesane ve akciğerlerde de kansere neden olabilir. Anne karnındaki bebekler de arsenikten etkilenebilir ve gelişim bozuklukları ortaya çıkabilir. Ayrıca anne karnında ya da erken çocukluk döneminde arsenik etkilenimi, kanserler, akciğer hastalıkları, kalp krizleri ve böbrek yetmezliği nedeniyle erken yaşta ölümlere neden olabilmektedir. Bunun yanında arseniğin bilişsel gelişim, zekâ ve hafıza üzerine olumsuz etkileri olduğu da gösterilmiştir(3).
Arseniğin yol açabileceği sağlık sorunlarından korunmanın en etkili yolu, içme ve kullanma sularında hiç arsenik bulunmamasıdır. Eğer bu sağlanamıyorsa, içme ve kullanma sularındaki arsenik düzeyinin bilimsel yöntemlerle belirlenmiş sınır değeri aşmaması gerekir. İçme sularında aşılmaması gereken arsenik düzeyi sınır değeri Dünya Sağlık Örgütü tarafından litrede 10 mikrogram olarak belirlenmiştir(4).
Doğal Mineralli Sular Hakkında Yönetmelik’e göre ülkemizde suda bulunabilecek maksimum arsenik miktarı Dünya Sağlık Örgütü rehber değeri ile aynıdır. Herhangi bir sağlık sorununa yol açılmaması için tüketime sunulan içme sularında arsenik düzeyinin sınır değeri aşmaması gerekir. Mevzuata göre izinli doğal mineralli suya ait bütün tesisler Halk Sağlığı Müdürlüğü denetimine tabidir; doğal mineralli su tesisi üçer aylık periyotlarla Müdürlük tarafından denetlenir. Denetimlerde gerektiğinde nihai dolum yerinden denetim ve kontrol izlemesi amacıyla su numuneleri alınır. Alınan numunelerin analizleri akredite olmuş laboratuvarlarda yaptırılır.
Geçen hafta BirGün’de yer alan bir haberde 2019 yılında Kızılay Maden Suyu’nda arsenik düzeyinin sınır değeri aştığının duyurulması, konunun ısrarla izlenmesini gerektiriyor. Habere göre Kızılay’dan yüklü miktarda madensuyu satın alan bir gıda marketleri zinciri, akredite bir laboratuvarda madensuyunun analizini yaptırıyor ve analiz sonucunda arsenik düzeyi aşılmaması gereken sınır değerin iki katı olarak saptanıyor(5). Şirketin analiz yaptırması çok yerinde bir tutum, ya bu analizi yaptırmadan yüklü miktardaki maden sularını tüketime sunsaydı? Bu arada, diğer market zincirlerinin ve küçük işletmelerin kaç şişe maden suyunu tüketiciye ulaştırdıkları da merak konusudur.
Konunun çok boyutlu olarak incelenmesi gerekir. İlk olarak, mevzuata göre üç ayda bir denetlemesi gereken Halk Sağlığı Müdürlüğü’nün 2019’dan (Aslında daha önceden) bu yana denetim bulgularının ne olduğu, söz konusu madensuyunun kaç kez akredite laboratuvarda analizinin yaptırıldığı ve analiz sonuçlarının ne olduğu kamuoyuna açıklanmalıdır. Kızılay madensuyunda yüksek derişimde saptanan arsenik düzeyinin sürekli olarak sınır değeri aşıp aşmadığı büyük önem taşımaktadır. Çünkü eğer sürekli bir aşım söz konusuyla, sık olarak söz konusu maden suyunu tüketenlerin sağlıkları olumsuz etkilenmiş veya olumsuz etkilenmeye başlamış olabilir. Bu risk, çocuklarda ve gençlerde daha yüksektir.
Sorun Kızılay Maden Suyu ile sınırlı da olmayabilir. Hem diğer şişelenmiş maden sularının hem de içme sularının ne sıklıkla denetlendiği ve analiz sonuçlarının ne olduğu bilinmemektedir. Sağlık Bakanlığı’nın denetim bulgularını periyodik olarak açıklaması gerekir.
Ülkemizde halkın sağlığını önceleyen ve halkın bilgi alma hakkını gözeten sağlık politikalarının uygulandığı bir sağlık sistemine duyulan ihtiyaç, her geçen gün maalesef böyle olumsuz örneklerle ortaya çıkmaktadır. İvedi olarak sağlık sistemini değiştirmeliyiz.
Kaynaklar
1. World Health Organization. 10 chemicals of public health concern [Internet]. 2020 [cited 2023 Mar 27]. Available from: https://www.who.int/news-room/photo-story/photo-story-detail/10-chemicals-of-public-health-concern
2. World Health Organization. Chemical Safety and Health, Arsenic [Internet]. 2023 [cited 2023 Mar 27]. Available from: https://www.who.int/teams/environment-climate-change-and-health/chemical-safety-and-health/health-impacts/chemicals/arsenic
3. Yavuz CI. HALK SAĞLIĞI AÇISINDAN ENDİŞE DOĞURAN KİMYASALLAR-1: ARSENİK [Internet]. 2018 [cited 2023 Mar 27]. Available from: http://cevresagligi.org/halk-sagligi-acisindan-endise-doguran-kimyasallar-1-arsenik-cavit-isik-yavuz/
4. World Health Organization. Arsenic in Drinking-water. Background document for development of WHO Guidelines for Drinking-water Quality. 2003.
5. Arı İ. Halkı zehirlemişler. BirGün [Internet]. 2023; Available from: https://www.birgun.net/haber/halki-zehirlemisler-425557
*Halk Sağlığı Doktoru, Emekli Öğretim Üyesi
Prof. Dr. Kayıhan Pala- BirGün, 28.03.23
