Son günlerde bilim insanları yoğun bir şekilde koronavirüse karşı etkili olabilecek bir aşı üzerinde çalışmaktalar ve ilk insan deneylerinden elde ettikleri büyük miktarda veri ortaya çıkmış bulunmaktadır. Bulgular, dört adet umut vaat eden aşı çalışmasının faz I ve II deney sonuçlarından gelmektedir.

Bu aşamada aşıların güvenliği ve dozları üzerine odaklanıldığı için, aşıların hastalıktan kesin olarak koruyup korumayacağı konusunda bilgi edinmek olası değildir. Bunun araştırılması için geniş ölçekli etkinlik deneylerine gereksinim bulunmaktadır. Ancak bulgular, aşı adaylarının güvenli oldukları ve virüsün yaratmış olduğu bağışıklık yanıtını oluşturabileceklerini göstermektedir. Elde edilen veriler etkililik deneylerinin düzenlenmesine ve gönüllü bireylerin aşı ve plasebo almak üzere kontrollü gruplarda karşılaştırılmalarına izin vermektedir. Ancak elde edilen verilerin aşırı yorumlanmaması gerektiği vurgulanmaktadır. Mevcut veri setleri aşılar arasında karşılaştırma yapmaya olanak tanımamaktadır.

Dört aşı üreticisinin tamamı aşılarının virüs benzeri bağışıklık yanıtı oluşturduğunu bildirmişlerdir. Deneylerde kas ağrısı, ateş ve baş ağrısı gibi yan etkilere rastlanmıştır, ancak ciddi yan etkiler gözlenmemiştir. Aşıların güvenli oldukları tahmin edilmektedir.

• Oxford Üniversitesi, İngiltere, AstraZeneca ile birlikte, genetik olarak modifiye edilmiş şempanze nezlesi yaratan adenovirüs aracılığıyla COVID-19 benzeri bağışıklık yanıtı oluşumuna neden olan bir aşı üretmişlerdir.^[5]
• Cansino Biologics, Tianjin, Çin aşısında ise modifiye insan adenovirüsü kullanılmaktadır.^[6]
• BioNTech, Mainz, Almanya, Pfizer ile RNA-aşısı geliştirmektedirler. Bu aşı S proteinin reseptör bağlama alanına ilişkin RNA talimatları içermektedir.^[7]
• Moderna, Cambridge, Massachusetts ise NIAID ile iş birliği içinde tüm S proteinini içeren bir RNA aşısı geliştirmişlerdir.^[8]

Mevcut veriler bağışıklık yanıtı mekanizmaları konusunda bilgi verse de, etkinlik deneyi olmadığı için elde edilen aşıların insanlarda gerçekten işe yarayıp yaramayacağı konusunda bilgi verememektedir.

Aday aşıların önemli bir kısmı S proteininin yaratacağı bağışıklık yanıtı reaksiyonunun etkisine dayanmaktadırlar. Deneylerde iki farklı bağışıklık yanıtı incelenmiştir. Birincisi viral partikülleri tanıyacak ve bazen de inaktive edecek antikor gelişimi, ikincisi ise enfekte hücreleri öldüren ya da T hücreleri aracılığı ile antikor üretimi gibi farklı bir bağışıklık yanıtı oluşumudur. Özellikle dolaşımda nötralize edici antikorlar üzerine odaklanılmıştır. Aşı adayları gönüllülerde, COVID-19 geçirmiş hastaların antikorlarına benzer antikorların gelişimini sağlamışlardır. COVID-19 benzeri bir yanıt oluşturabilmek için birden fazla, en az iki doz aşılamanın gerekli olabileceği düşünülmektedir.

T-hücresi yanıtı aşı geliştiriciler tarafından daha az ilgi görmüştür. T-hücresi yanıtını ölçmek daha zor olmaktadır ve deneye katılması gereken gönüllü sayısının binden fazla olması gerekmektedir. Ancak doğal enfeksiyonlarda yapılan gözlemler, T-hücrelerinin COVID-19’un kontrolünde önemli rolü olduğunu düşündürmektedir. Bu bağlamda bir aşının hem nötralize edici antikor, hem de T-hücresi yanıtı geliştirici özelliklerinin bulunmasının ideal olacağı düşünülmektedir.^[9]

Oxford aşısının etkinliği Birleşik Krallık, Brezilya ve Güney Afrika’da denenmektedir. Moderna-NIAID aşısının faz III deneyi ABD’de bu ay başlayacaktır.

Tüm bu çalışmaların barındırdığı birtakım sorunlar bulunmaktadır. Yapılan farklı deneylerin ölçüm sonuçlarının karşılaştırılmaları konusunda zorluklar vardır. Sonuçlar ölçüm yapan laboratuvara ya da ölçümün yapıldığı güne göre değişkenlik arz etmektedir. Bu nedenle, ölçümlerin aynı laboratuvardan çıkması ve aynı kişiler tarafından yapılması tavsiye edilmektedir. ABD kökenli Warp Speed Projesi grubu ve Dünya Sağlık Örgütü ile Oslo, Norveç’te bulunan Coalition for Epidemic Preparedness grubu bu beklentiyi karşılamak için çalışmalarda bulunmaktadır.

Diğer bir kaygı nedeni ise aşı üretime hazır olduğunda, aşının üretim ve dağıtım kapasitesi konusunun henüz dikkate alınmamış olmasıdır. En iyi aşıyı bulan üreticinin, aşısını ihtiyaç sahiplerine ulaştırmaları konusundaki beklentiler büyüktür. Bu konuda dev bir lojistik hizmete gereksinim duyulacaktır.

Kaynaklar ve İleri Okuma

• ^P. M. Folegatti, et al. (2020). Safety And Immunogenicity Of A Candidate Middle East Respiratory Syndrome Coronavirus Viral-Vectored Vaccine: A Dose-Escalation, Open-Label, Non-Randomised, Uncontrolled, Phase 1 Trial. The Lancet Infectious Diseases, sf: 816-826. doi: 10.1016/S1473-3099(20)30160-2. | Arşiv Bağlantısı
• ^F. Zhu, et al. (2020). Immunogenicity And Safety Of A Recombinant Adenovirus Type-5-Vectored Covid-19 Vaccine In Healthy Adults Aged 18 Years Or Older: A Randomised, Double-Blind, Placebo-Controlled, Phase 2 Trial. The Lancet, sf: 479-488. doi: 10.1016/S0140-6736(20)31605-6. | Arşiv Bağlantısı
• ^U. Sahin, et al. (2020). Concurrent Human Antibody And Th1 Type T-Cell Responses Elicited By A Covid-19 Rna Vaccine. medRxiv, sf: 2020.07.17.20140533. doi: 10.1101/2020.07.17.20140533. | Arşiv Bağlantısı
• ^L. A. Jackson, et al. (2020). An Mrna Vaccine Against Sars-Cov-2 — Preliminary Report. New England Journal of Medicine. doi: 10.1056/NEJMoa2022483. | Arşiv Bağlantısı
• ^A. Grifoni, et al. (2020). Targets Of T Cell Responses To Sars-Cov-2 Coronavirus In Humans With Covid-19 Disease And Unexposed Individuals. Cell, sf: 1489-1501.e15. doi: 10.1016/j.cell.2020.05.015. | Arşiv Bağlantısı

Yazar: Ewen Callaway
Uyarlayan: Prof. Dr. Hakan Yaman

Evrim Ağacı / 29.09.20