15 Haziran 1915’te İttihatçılar tarafından Beyazıt Meydanı’nda 20 Ermeni devrimci idam edildi. Katledilen Ermeni devrimciler, Sosyal Demokrat Hınçak Partisi mensubu 20 Ermeni sosyalistidir. Katledilişlerinin 103. yılında Paramaz ve yoldaşlarını saygıyla anıyoruz.

7. Kongre ve Hınçaklar

20. yüzyıla doğru emperyalist dünya sistemi ana çizgileriyle şekillenmiş, emperyalistler dünya çapında bir paylaşım savaşına hazırlanmaktadırlar. Emperyalist paylaşım savaşının ayak sesleri olabildiğince güçlü şekilde duyulmaktadır. Emperyalistler tarafından daha önce çeşitli yollarla paylaşılmış dünyada Osmanlı; İngiltere ve Fransa’nın sömürgesi durumundadır. Osmanlı’da ticaret ve sanayide “gayri Müslimler” hakimdir. Yeni boy veren Türk burjuvazisinin temsilcisi İttihat ve Terakki Cemiyeti 1907 yılında “gayri Müslim” devrimciler ile anlaşma yapmak, imparatorluğu istibdatla yöneten hanedanlığa karşı işbirliğine gitmek ister.

Bu dönemde Ermenilerin siyasi partileri hem aktif hem de sayıca ve çeşit olarak fazladır: Ramgavarlar, Taşnaklar ve Hınçaklar. Ermeni örgütleri Ermeniler için farklı şeyler istemektedirler. Kimisi “bağımsız”, kimisi “özgür”, kimisi ise “özerk” Ermenistan için mücadele etmektedir. 1910 yılı Ermeniler için bir aydınlanma dönemidir. Daha öncesinde yurtdışına okumaya giden gençler 1900’lerin başında dönüp Ermeni okulları, kolejleri kurmuştur. Amerikan kolejlerinde öğretmenlik yaparken, kendi yeni literatürlerini de oluştururlar. Ermenice’nin yaygınlaşması için Mıhitarist Ermenilerle birlikte Ermeni kültürünün yaygınlaşmasını sağlarlar, kendi okulları aracılığı ile. Bu uyanış elbette egemenler tarafından hoş karşılanmaz. Nitekim örgütlü bir halktan korkan egemenler çok geçmeden korkunç bir soykırım gerçekleştireceklerdir. Paramazlar’ın idamına ve oradan da soykırıma giden katliam dizisi öncesinde ise kitlesel tutuklamalar, işkenceler, sürgünlerle bastırılmak istenir Ermeni halkının uyanışı.

Kitlesel tutuklamalardan biri 1914 yılında, Paramazlar’ın idamının öncesinde gerçekleşir. Bunun nedeni İttihat ve Terakki yöneticisi Talat Paşa’ya suikast düzenleme şüphesidir. Gerekçe olarak Hınçak Partisi’nin 7. Kongresi’ndeki tartışmalar gösterilir. 1914 yılında Sosyalist Hınçaklar’ın Köstence’de (Romanya) yapılan 7. Kongresi İttihat ve Terakki zulmünün devam edeceğini değerlendirmiş, soykırımı neredeyse önceden tahmin etmiş ve yapılacak şeyleri yeni seçilen merkez komiteye bırakmıştır. Bunun bir devamı olarak da örgütlenme ve bunun legal ve illegal biçimleri üzerine tartışmalar yürütülmüştür. 1909 yılında İstanbul’da toplanan ve legalleşme kararının alındığı 6. Kongre’nin aksine 7. Kongre esas olanın illegal çalışma olacağı kararına varmıştır. Aslında 6. Kongre’de de Paramaz ve Stephan Sabah-Gülyan’ın içerisinde olduğu bir ekip legalleşmeye itiraz etmişlerdir. Ancak çoğunluk legalleşme taraftarı olduğu için bir bölünme olmadan herkes karara uymuştur. Paramaz 7. Kongre’ye katılamamıştır (Paramaz, 1905’te Çar’ın Kafkasya Valisine suikast düzenleyenlerin arasındadır) ancak yine de yeni seçilen merkez komitesi içindedir.

1908 yılında ilan edilen 2. Meşrutiyet aslında Ermeniler için soykırım öncesi bir “nefes alma”dır. Meşrutiyet, yasal alanda faaliyet yürüten Ermenilere Meclis-i Mebusan’da kendilerini temsil hakkı sağlamıştır. Hınçaklar da İttihatçılar’a karşı işbirliği yapmışlardır.

Ne olmuştu?

1914 yılının Haziran’ında SDHP üyesi 120 kişi “suikast ihbarı” ile gözaltına alınır. Bu ihbarın kaynağı olarak, 7. Kongre’ye Mısır delegesi sıfatıyla katılan Arşavir Sahakyan’ın Osmanlı polisiyle işbirliği yaptığından şüphelenilir. 28 Ocak’ta bu zat kendisine suikast girişimi olduğunu ihbar eder ve tutuklamalar yaygınlaşır. İşkenceli sorguların aylarca sürdüğü süreçte araya giren “hatırlı” kişiler ve verilen rüşvetler sonucu bazı Ermeniler bırakılır. Tutuklu sayısı 49’a düşer. Yargılama süreci başladığında ise tutuklu sayısı 23 kişidir.

1915 yılının 24-25 Nisan’ında Ermeni aydınlarından 240 kişi, Van olayları bahane edilerek, İstanbul’da tutuklanır. Bu sayı 2 bini geçer ve Mayıs ayına kadar da devam eder. 27 Mayıs’ta “Tehcir Kanunu” ile yüz binlerce Ermeni soykırıma uğrar. Bu zaman dilimi Paramazlar’ın mahkemesinin başlamasına denk gelir. 10 gün sürer mahkeme ve 27 Mayıs’ta karar verilir. Aynı tarih “Tehcir Kanunu”nun çıktığı tarihtir. Paramaz ve diğer 19 Ermeni devrimci “Özgür ve bağımsız bir Ermenistan kurma amacıyla silahlı eylemlerde bulunmak, yabancı devletleri Osmanlı’ya karşı kışkırtarak, devletin bölünmez bütünlüğüne yönelik tehlikeli planlar yapıp, Osmanlı halklarından bir kısmının Osmanlı hakimiyetinden ayrılıp kendi başına devletler yaratma amaçlı değişik yerlerde alenen ve gizli toplantılar gerçekleştirmek, basın-yayın yoluyla bu amaçların propagandasını yapmak ve kışkırtıcı çalışmalar örgütlemekle” suçlanırlar. Yargılananlar idam cezasına çarptırılırlar ve karar 5 Haziran’da Osmanlı padişahı Sultan Reşat (V. Mehmet) tarafından onaylanır.

15 Haziran 1915 sabahı, saat 03.30’da Paramaz ve yoldaşları darağaçlarının yanına getirilir. Katil Osmanlı, Ermenilerin darağaçlarını da hapishanelerde bulunan Ermenilere yaptırmıştır. Paramaz yoldaşlarına döner ve “Yoldaşlar, yiğitçe, başımız dik gideceğiz ölüme” der. Doktor Benne haykırır: “Biz yirmileri asıyorsunuz, ama arkamızdan yirmi binler gelecek!”

İdam sehpasında Paramaz, “Siz, sadece bizim vücudumuzu yok edebilirsiniz, fakat inandığımız fikirleri asla... Yarın Ermenilik, ülkenin Doğu’sunda özgür ve sosyalist Ermenistan’ı selamlayacaktır, yaşasın sosyalizm!” diye var gücüyle haykırır.

Paramaz ve yoldaşları bu topraklarda Mustafa Suphi ve yoldaşlarından birkaç yıl önce idam edilmişlerdir. Dünya devrim mücadelesinde, tarihimizde eğilmez başları ve dirençleri ile bizlere yol göstermektedirler.

G. Umut

* Paramaz ve yoldaşları: Madteos Sarkisyan (Paramaz), Vahan Boyacıyan, Abraham Muradyan, Aram Açıkbaşyan, B.Torosyan (Dr.Benne), Armenak Hampartsumyan, Sımbat Kılıçyan, Hagop Basmacıyan, Minas Keşiyan, Hrant Yegavyan, Karekin Boğosyan, Yeremya Matosyan, Yervant Topuzyan, Mıgırdiç Yeretsyan, Kegam Vanikyan, Hovhannes Yeğiazaryan, Karnig Boyacıyan, Bogos Bogosyan, Murad Zakaryan, Tovmas Tovmasyan.

Yararlanılan kaynak: Paramazlar – Beyazıt’ta 20 Darağacı, Yetvart Çopuryan, Evrensel Basım Yayın.