İran’da “Tesettür ve İffet Kültürünün Teşvik Edilerek Ailenin Korunması” veya kısaca “Tesettür/Başörtüsü ve İffet”, adıyla bildiğimiz ve aylardır üzerinde çalışılan yeni yasa, 22 yaşındaki Mahsa Jina Emini’nin ölümünün ardından başlayan protestoların birinci yıl dönümünde, İran İslami Şûra Meclisi’nden (parlamento) geçti. Yasa bir süre önce Meclis'in Hukuk ve Yargı Komisyonu’na devredilmişti. Zira İran anayasasının 85. maddesi (72. maddesi ile uyumlu olmak kaydıyla), acil durumlarda kanun hazırlama yetkisini meclisin alt komisyonlarından birine devredilebilmesine imkân tanıyordu.

Peki radikal muhafazakârların çoğunlukta olduğu Hukuk ve Yargı Komisyonu'nun raporunun ardından üç yıl süreyle uygulanması için 20 Eylül Çarşamba günü meclise gönderilen ve 290 sandalyeli İran parlamentosunda 152 oyla (34 aleyhte ve 7 çekimser) kabul edilen 70 maddelik yeni başörtüsü yasası kadınlar için ne anlama geliyor?

İran’da ve uluslararası basında gündem olan beş bölümlük yasa tasarısını Gazete Duvar okuyucuları için inceledim.

- Yasaya şöyle bir göz attığımızda, daha ilk maddeden aile kurumunun önemine ve boşanmaların artması durumunda aile kurumunun ve toplumun alacağı hasara vurgu yapıldığını görüyoruz. Bunun anayasanın 3. maddesinin 1. ile 7. bendine ve 10. maddesine aykırı olduğu da ifade ediliyor.

- Yasayla ilgili tedbir alma, devletin tüm kaynak ve kapasitesini ve sivil toplum örgütlerini kullanarak Tesettür ve İffet Yasasının uygulanması için uygulayıcı kurum ve organlar arasındaki koordinasyonu sağlama ve denetim yapma yetkisi İçişleri Bakanlığı’nın uhdesinde. Yasanın yürütülmesinde iş birliği yapan kurumların her yılın Ekim ayında İçişleri Bakanlığı'na, İçişleri Bakanlığı'nın da Kasım ayında Kültür Devrimi Yüksek Konseyi’ne ve meclise kanunun işleyişine ve uygulanmasına dair rapor sunması beklenecek. Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren üç ay içinde Cumhurbaşkanlığı'na bağlı İdare ve İstihdam Teşkilatı, İlahiyat Fakülteleri ile iş birliği içinde kanuna yönelik eğitim programları oluşturacak ve en geç bir ay içinde Kültür Devrimi Yüksek Konseyi’ne sunacak. Ayrıca ilgili yürütme organları, İslami Propaganda Teşkilatı ile birlikte “aile odaklı İslami yaşam tarzı” ve “tesettür ve iffet kültürünün” anlatılmasına yönelik programların tasarlanmasından ve yürütülmesinden sorumlu olacak. Kanunda adı geçen tüm kurumlar İffet ve Başörtüsü Kararnamesi’nin uygulanmasına yönelik eylem planları hazırlayacak.

- İlgili kurum ve kuruluşların; Hüseyniye’lerde, camilerde ve dini vakıflarda devrimci değerlerin, aile odaklı İslami yaşam tarzının ve tesettür kültürünün yaygınlaşması için her yaştan hem kız hem de erkek öğrencilerin faydalanabileceği, tüm kademelere uygun eğitim paketleri oluşturması ve çeşitli programlar, festivaller, kültürel faaliyetler ve eğitim kampları düzenlemesi beklenecek. Aynı zamanda bu kültürün veli ve öğretmenler tarafından içselleştirilmesi için de birtakım etkinlikler düzenlenecek. Faaliyet ruhsatı Milli Eğitim Bakanlığı tarafından verilen merkez ve kurumların bu kanuna uygunluğu denetlenecek, kanuna uyulmaması halinde lisansları iptal edilecek.

- Bilim, Araştırma ve Teknoloji Bakanlığı tarafından “tesettür ve iffet kültürü”, “aile odaklı İslami yaşam tarzı” ve “çiftlerin birbirine bağlılığını” merkeze alan disiplinler arası araştırma, proje ve tezlere öncelik verilecek. Bu değerlerin üniversiteler ve yükseköğretim kurumları düzeyinde yaygınlaştırılması için yeni yönergeler hazırlanacak. Üniversite okurken evlenen öğrencilere teşvik verilecek ve evli öğrencilerin kalabileceği yurtların sayısı arttırılacak. Ders içeriklerinin belirlenmesinde tesettür ve iffet kültürü etkili olacak. Üniversitelerin kapasitesi geliştirilecek ve bu kapasitesinin bir kısmının tesettür ve iffet kültürünün temel esaslarını tanıtmak ve açıklamak üzere tahsis edilmesi sağlanacak. Kadınlara yönelik üniversite, kampüs ve sınıfların sayısı arttırılacak. Yükseköğretim kurumlarına seçilen öğrencilerde tesettür ve iffet kültürüne bağlılık referans noktası alınacak.

- İletişim ve Bilgi Teknolojileri Bakanlığı tarafından sanal ortamdaki verilerin denetlenmesi, özellikle çocuklar ve gençler için “tesettür ve iffet kültürünün” gözetildiği güvenli ortamların oluşturulması için ek tedbirler alınacak.

- Bilim, Araştırma ve Teknoloji Bakanlığı ile Bilim, Teknoloji ve Bilgiye Dayalı Ekonomi İşlerinden Sorumlu Cumhurbaşkanı Yardımcısı; ilgili kurumların gözetiminde açılan teknopark, bilim ve inovasyon merkezlerinde herhangi bir şekilde çıplaklığı, müstehcenliği, başörtüsüzlüğü ve uygunsuz giyinmeyi teşvik eden çalışmaların/faaliyetlerin yürütülmemesini sağlayacak, bunları teşvik edenlerle işbirliklerini yeniden gözden geçirecek, gerekirse ilgili kuruluşların ruhsatını iptal edebilecek.

- Sağlık, Tedavi ve Tıbbi Eğitim Bakanlığı ile Rehberlik makamının üniversitelerdeki temsilcisinin koordinasyonuyla; hastaneler, klinikler, eczaneler dahil olmak üzere teşhis ve tedavi merkezlerinde tesettür ve iffet kültürünün gözetilmesine ve hasta/refakatçi mahremiyetinin korunmasına yönelik yönergeler hazırlanacak. İdari talimatlar izlenirken hem çalışanlar arasında hem de hasta-çalışan ilişkisinde “namahremliğin kaçınılmaz olduğu durumlar” dışında şeriatın gerektirdiği mahremiyet esasına sadık kalınacak.

- Radyo-TV Kurulu’nun tesettür ve iffet kültürünü teşvik edici yayınlar yapması beklenecek. Yani gençler için başörtüsünü ve tesettür giyimi özendirecek içerikler (film, dizi, program vs.) üretmesi, uygunsuz, bireyci ve aile temelini sarsan, çıplaklığı, eşcinselliği veya diğer “yolsuzlukları” teşvik eden yayınlardan kaçınması, bu görüşteki gerçek ve tüzel kişilerle çalışmaması, aksine tesettür ve iffet kültürünün benimsenmesi ve yaygınlaştırılması için bu tür yayınlara ücretsiz yer vermesi vs. gibi.

- İçişleri Bakanlığı, “aile odaklı İslami yaşam biçimi” ile “örf ve adetlere uygun tesettür ve iffet kültürünün” güçlendirilmesi amacıyla vatandaşların etnik, dini ve kültürel farklılıklarını da gözeterek kimlik belgesine erişimlerini sağlayacak. Valilerle işbirliği içerisinde her bölgenin örf ve adetlerine uygun olarak tesettür ve iffet kültürünün tanıtılmasına yönelik yeni çözümler üzerinde çalışacak. Yabancı uyruklulara tesettür ve iffet alanındaki yasa ve yönetmelikleri bildirecek ve bunlara uyulup uyulmadığını denetleyecek. İffet ve tesettür kültürünün yaygınlaşması için faaliyet gösterecek kurum ve kuruluşların ruhsatlandırma sürecinin hızlandırılması ve bu kuruluşların desteklenmesi, gerektiğinde kolluk kuvvetlerinin devreye sokulması, ahlaksızlığı, çıplaklığı ve uygunsuz giyimi teşvik eden kuruluşların lisanslarının gözden geçirilmesi veya iptal edilmesi, tesettür ve iffet kültürü ile ilgili soruların yanıtlandığı yüz yüze ve e-danışma merkezlerinin kurulması/güçlendirilmesi ile ilgilenecek.

- Kent ve Köy İslami Meclisleri, Belediyeler, İslami Propaganda Teşkilatı, İran İslami İrşad ve Kültür Bakanlığı, Spor ve Gençlik Bakanlığı ve İran Devlet Televizyonu’nun iş birliğinde; kentsel ve kırsal alanlarda kadınlara yönelik eğlence ve spor merkezleri kurulacak. Bahçe ve parkların en az yüzde 20’si kadınların kullanımına tahsis edilecek. Belediyelere ait reklam panolarının en az yüzde 10’unda “İffet ve tesettür kültürünü teşvik eden”, “aile olmayı” ve “çiftler arasındaki bağın güçlenmesini özendiren” reklamlar yayınlanacak. Kadınların daha konforlu seyahat etmesini sağlamak ve erkeklerin kadınların bölümüne girmesini önlemek amacıyla şehir içi toplu taşıma araçları arttırılacak. Kamusal alanda tesettür ve iffet kültürünün yerleşmesi için özellikle şehir içi toplu taşıma araçlarının, parkların, kültür merkezlerinin, tarihi mekânların vb. yerlerin sürekli izlenmesi için gerekli tedbirler alınacak. Tesettür ve iffet kültürünün yaygınlaşması için faaliyet gösteren kurum, kuruluş ve sivil toplum örgütleri desteklenecek.

- Tesettür giyimi tedarik eden/satan dükkanlara belediyelerle ilgili (belediye meclisinin onayı alındıktan sonra) kira ve diğer giderlerde en az yüzde 30 indirim yapılacak. Yerli ve İslami tekstil endüstrisi teşvik edilecek.

- Gençlik ve Spor Bakanlığı ile İran Kültür Devrimi Yüksek Konseyi’ne bağlı olarak 2005’te görevlendirilen “Moda ve Giyim Komitesi” işbirliğinde; mahremiyetin korunması amacıyla kadın ve erkek sporcular ile milli oyunculara uygun kıyafetler tasarlanacak. İffet ve tesettür kültürüne uygun davranan sporcular ödüllendirilecek. Başörtüsüz ve uygun giyinmeyen kadın sporcuların lisansları askıya alınacak veya iptal edilecek. Tüm spor dallarında mümkün olduğu kadar sporcularla aynı cinsiyetten antrenörlerin çalıştırılmasına dikkat edilecek.

- Aile kurumunun ve İslami yaşam tarzının güçlendirilmesi için kadınlara “home-office ruhsatı” verilmesinin önü açılacak ve mevzuatta yeni düzenlemelere gidilecek.

- Uygunsuz kıyafet, heykel, biblo, tablo, oyuncak bebek, manken, resim, halı, kitap, dergi vb. gibi çıplaklığı, ahlaksızlığı ve başörtüsü takmamayı teşvik eden ürünlerin ithalatı yasaklanacak.

- İran Kültürel Miras, El Sanatları ve Turizm Bakanlığı ve Polis Komutanlığı (FARAJA) aracılığıyla gerçek ve sanal tarihi mekânlardaki faaliyetler denetlenecek. Uygunsuz etkinlikler önlenecek ve failler adli makamlara sevk edilecek.

- İran İstihbarat Bakanlığı ve İslam Devrim Muhafızları İstihbarat Teşkilatı, çıplaklığın yayılmasını önlemek için gerekli tedbirleri alacak. Sanal veya sanal olmayan ortamlarda tesettür kültürüne zarar veren, çıplaklığı, örtünmemeyi veya uygunsuz giyinmeyi teşvik eden kişilerin tespit edilmesinde görev alacak.

- İran Plan Bütçe Kurumu, kalkınma planlarını hazırlarken tesettür ve iffet kültürü politika ve ilkelerine özellikle önem verecek. İdari İşler ve İstihdam Kurumu yasada belirtilen görevlerin yerine getirilmesi ve bu yasaya tabi kurumların uygun yapı ve teşkilatının oluşturulması veya güçlendirmesi, işe alınacak adayların Tesettür ve İffet Kanunu'na ve İslami esaslara göre istihdam edilmesi konusunda faaliyet gösterecek.

- Cumhurbaşkanının Kadın ve Aileden Sorumlu Başkan Yardımcısı; tesettür ve iffet kültürünün yaygınlaşması ve kanunun uygulanması için koordinasyonu sağlayacak, bu konuda faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarını Rehberlik makamının onayı ile destekleyecek, ailenin toplumdaki konumunu iyileştirmenin yollarını arayacak, kadının aile içindeki rolünü zayıflatan faktörlerin belirlenmesi ve ortadan kaldırılmasında inisiyatif alacak, aile odaklı İslami yaşam tarzının teşviki konusunda devletin resmi yayın kuruluşları ve İslami İrşad ve Kültür Bakanlığı ile iş birliği içinde çalışacak.

- Polis Komutanlığı (FARAJA), kamusal alanda ve sanal ortamda sabit/mobil kameralar ve yapay zekâ gibi araçları kullanarak yasa dışı davranışlarda bulunanların kimliklerini tespit etmeye yönelik akıllı denetleme sistemleri geliştirecek ve kullanacak. Bu kişilerin yargıya sevk edilmesini sağlayacak.

- Yargı erki; tesettür ve iffet kültürünün savcılar aracılığıyla ülke genelinde yaygınlaştırılmasından, ilgili kanunların ve bu kanunda adı geçen yürütme organlarının usulüne uygun çalışıp çalışmadığının denetlenmesinden ve suçluların belirlenmesinden sorumlu olacak. Caydırıcılığı artırmak için ek tedbirler alabilecek ve yasanın doğru uygulanması amacıyla ilgili mercileri sürekli denetleyecek.

- Örtünme yasasına aykırı davranan kişiler mahkeme salonlarına alınmayacak.

- İslam Devrim Muhafızları Ordusu İstihdam Yönetmeliği Kanunu içerisinde görevleri tanımlanan ve Emr be Ma’ruf ve Nehy-i ez Münker Kurumu ile iş birliği içinde olan Besic’lere (milis güçler) ve sivil toplum kuruluşlarına, iyiliği emretme ve kötülükten sakındırma konusunda genel bir eğitim verilecek. Bu bağlamda Besic’lerin güvenliği ve huzuru sağlamak için barışçıl ilkelerle hareket etmesi beklenecek. Tesettür kültürünün kamusal alanda ve sanal ortamda yaygınlaştırılması için Besic’lerin görev ve sorumluluk alanı yeniden düzenlenerek genişletilecek.

- İşe alım, terfi, atama ve istihdam ayrıcalıklarından yararlanma gibi durumlarda Tesettür ve İffet Kanunu'na bağlılık şartı aranacak. Çalışanlar; Kanuna aykırı davrananları, işyeri sahiplerini ve yasada görevleri açıkça belirtildiği halde yasaya uygun davranmayan kurum ve kuruluşları İran İslam Cumhuriyeti Polis Komutanlığı tarafından geliştirilen özel bir sistem aracılığıyla şikâyet edebilecek.

Peki yasa hükümleri gereğince tesettür ve iffet yasasına uymayan, kamusal alanda veya internet ortamında uygunsuz fotoğraf veya video paylaşan, başörtüsü olmadan araç kullanan, tesettüre uygun olmayan kıyafet üreten veya satan, yetkililer tarafından “ahlaksızlığı, çıplaklığı, uygunsuz giyimi” teşvik ettiği düşünülen ve bunun reklamını yapan kişi ve kurumlara ne gibi cezalar verilebilecek?

• Ağır para cezaları verilebilir.

• Yurt dışına çıkış yasağı getirilebilir.

• Pasaporta, ehliyete ve araca el konulabilir.

• İnternet ortamındaki her türlü umumi faaliyetten men edilebilir ve tanınmış tüm ayrıcalık, indirim ve muafiyetler iptal edilebilir.

• Devlet ve kamu hizmetlerinden uzaklaştırılabilir.

• Mesleki faaliyetlerinden men edilebilir.

• Tutuklanabilir ve 10 yıla kadar hapis cezasına çarptırılabilir.

• İşletme ruhsatına geçici süreyle el konulabilir veya işletme mühürlenebilir.

• İşletme ise reklam cezası getirilebilir.

• Yayın kuruluşu ise yayınları geçici süreyle durdurulabilir veya ilgili program yayından kaldırılabilir.

Şöyle bir not da düşmek lazım…

İran İslam Ceza Kanunu’nun 638. maddesine göre “kamusal alana uygun bir şekilde başörtüsü takmadan çıkan kadınların 10 günden iki aya kadar hapsedilmesi veya para cezası ödemesi gerektiği” göz önüne alındığında; kamuya açık alanlarda çador (çarşaf), başörtüsü ya da şal kullanmayanlara önce altıncı dereceden, daha sonra tekrarlanması halinde beşinci dereceden para cezası verilecek ve dört kez tekrarlanması halinde hapis cezasına çarptırılacak. Bu suçlardan herhangi birinin umumi tören veya toplantılarda işlenmesi halinde, öngörülen ceza bir derece artacak. Kanunun “organize bir şekilde” veya “yabancı veya düşman hükümetler, medya, çeşitli gruplar veya kuruluşlarla iş birliği içinde” ihlalini teşvik eden kişiye beş ila on yıl arasında hapis cezası verilebilecek. Bu suçu işleyenin İranlı olmadığı anlaşılırsa sınır dışı edilecek. Umuma açık yerlerde ve ulaşım araçlarında kadınlara ayrılan alanları kullanan erkekler de bu maddedeki cezaya tâbi olacak.

İşletmeler en az yirmi gün süreyle kamera kayıtlarını saklayacak ve kanunu ihlal eden kişilerin tespit edilmesi amacıyla İran İslam Cumhuriyeti Polis Komutanlığına veri akışı sağlayacak. Bu kararın reddedilmesi veya verilerin silinmesi halinde, işletmedeki çalışanlar altı aydan iki yıla kadar devlet ve kamu hizmetlerinden uzaklaştırılacak, işyeri sahiplerine para cezası uygulanacak.

İletişim ve Bilgi Teknolojileri Bakanlığı, İran’daki e-devlet yapılanmasının önemli bir ayağını oluşturan Şahkar Sistemi ve Samanbank tarafından geliştirilen “Remzine” adlı mobil uygulama, gerektiğinde kişisel bilgileri polisle paylaşacak.

Özetle; Reisi iktidarında, yasama, yürütme ve yargı iş birliğinde hazırlanan ve uygulanacak olan, en ince ayrıntısına kadar düşünülmüş bu yeni başörtüsü yasası, kadınların kamusal alandaki varlığını devlet eliyle ve yine devlet kontrolünde kısıtlayacak bir dizi kararı içeriyor. İran’da denetim mekanizmasının gittikçe güçlendirildiği ve dijitalleşmeyle birlikte çağın gerekliliklerine uygun hale getirilerek yeniden dizayn edildiği bir dönemde, caydırıcılığı yüksek yasa hükümleri önümüzdeki günlerde kadınların hayatını daha da zorlaştıracağa benziyor.

Gizem Aslantepe -Gazete Duvar / 03.10.23